Nico Engelschman
Nico Engelschman (pseudoniem Bob Angelo) (Amsterdam 12 november 1913 - Amsterdam 27 oktober 1988 was een Nederlandse acteur, homo-activist en Nederlandse verzetsstrijder tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Inhoud |
[bewerk] Jeugd en werkzaamheden voor de oorlog
Engelschman wordt in Amsterdam geboren als zoon van de handelsreiziger Nathan Engelschman en Hendrika van der Star als oudste van vijf zonen. Zijn lagere schooltijd bracht hij in Amersfoort door waarna het gezin weer terugkeerde naar Amsterdam. Hij stamde uit een "gemengd" huwelijk; zijn vader kwam uit een Joods geslacht van handelslieden en zijn moeder kwam uit een luthers gezind middenstandsmilieu. Beiden waren noch religieus noch politiek geëngageerd. Door de crisisjaren was het voor Engelschman niet mogelijk om een middelbare school te volgen en ging hij op zijn dertiende werken als jongste bediende bij een van oorsprong Joods importbedrijf wat goederentransporten van en naar het voormalige Nederlands Indië organiseerde. Hier werkte hij van 1926 tot 1942.
[bewerk] Maatschappelijk engagement
Engelschman raakte door zijn werk tijdens de crisisjaren en armoede tijdens zijn jeugd meegemaakt maatschappelijk betrokken en werd eerst lid van de vakbond voor kantoorpersoneel "Mercurius". Hij las werken van Karl Marx en Leon Trotski en sloot zich in 1927 aan bij de Arbeiders Jeugd Centrale (AJC) en de Sociaal Democratische Arbeiders Partij (SDAP). Later, in 1935, zou hij zich voegen bij de radicalere communistische beweging van de Leninistische Jeugd Garde (LJG). Hier werd hij secretaris van het landelijk bestuur en ook redacteur van een aantal bladen, Arbeidersjeugd, De Jonge Leninist en De Rood Gardist. Hij werkte mee aan acties en demonstraties tegen jeugdwerkeloosheid en het beleid van de conservatieve regeringen Colijn en in 1936 schreef hij het boekje "Aanslag op de 160.000" - wat sloeg op het aantal jeugdwerkelozen. Ook schreef hij de eenakter "Fascistische Terreur" in dat jaar ter uitvoering op de toneelclub van de LJG. Het stuk ging over de fascistische regimes en hun wandaden in Europa. Door het toneelspelen binnen de LJG begon hij acteursambities te krijgen.
[bewerk] Homosexualiteit
Engelschman was in de jeugbewegingstijd wel eens verliefd geworden op een andere jongen maar pas na zijn 24e was het hem helemaal duidelijk dat hij homosexueel was. Hij begon zich in het onderwerp te verdiepen en las werk van homosexuele auteurs. Hij kwam in contact met Jhr Jacob Schorer die via zijn Nederlandsch Wetenschappelijk Humanitair Komitee streed tegen het wettelijk verbod op homosexuele handelingen. Het ging Engelschman echter vooral om de sociale achterstelling en hij begon mee te werken aan de emancipatie van homosexuelen en te stoppen met zijn andere maatschappelijke activiteiten. Van Henk Sneevliet, die zelf twee homosexuele zonen had, kreeg hij toestemming om LJG te verlaten, officieel werd gemeld dat hij ziek was. In 1939 begon Engelschman met een tijdschrift voor homosexulen, "Levensrecht" waarvan het eerste nummer in maart 1840 uitkwam. Hij schreef hierin onder het het pseudoniem "Bob Angelo" om geen maatschappelijke problemen te krijgen.
[bewerk] Verzetsactiviteiten
Samen met zijn broer kwam Engelschman bij het verzet terecht. Thuis bij hun ouders maakten zij illegale huis-aan-huis bladen. Vanaf januari 1941 werd daar het illegale blad "De Vonk" gestencild. De redactie vergaderde later in het huis wat Engelschman in 1943 betrok, het soutterain van de Keizersgracht 518 te Amsterdam. Gedurende de oorlog zat Engelschman op verschillende adressen om arrestatie te voorkomen, zowel thuis bij zijn moeder als bij vrienden. Behalve de productie en distributie van bladen hielpen Engelschman en zijn broer ook joodse vrienden en kennissen onderduikadressen vinden.
[bewerk] Toneel
In 1942 meldde Engelschman zich aan bij de Toneelschool te Amsterdam. Hoewel hij formeel niet Joods was met enkel een joodse vader durfde de opleiding hem niet aan te nemen maar mocht hij wel informeel enige tijd meelopen. Daarna nam hij acteerlessen bij Louis van Gasteren en Louis Saalborn. Hij voorzag in zijn levensonderhoud gedurende de laatste twee oorlogsjaren door bij hem thuis illegale toneeluitvoeringen te geven. Na de bevrijding ging hij werken bij de Tooneelgroep 5 Mei 1945 die bestond uit acteurs die zich principieel niet hadden aangesloten bij de Kultuurkamer. Ook speelde hij rollen bij het Zuid-Nederlandsch Tooneel.
[bewerk] COC
Engelschman besloot in 1946 door te gaan met de emancipatiestrijd voor homosexuelen. Hij richtte naar het voorbeeld van het Zwitserse "Der Kreis" een tijdsschrift én een vereniging voor homosexualiteit op. Op 7 december 1946 werd de eerste bijeenkomst van het Cultuur en Ontspannings Centrum (COC) georganiseerd. Bestemd voor iedereen, maar vooral ook voor de net-elite, de mannen die geen hoge opleiding hadden en daardoor het moeilijk vonden om voor hun sexuele voorkeur uit te komen. De beginjaren waren moeilijk daar de overheid niet welgevallig stond tegenover de beweging en de zedenpolitie onderzoek deed en zelfs invallen bij leden en de sociëteit. Het COC zag Engelschman als een maatschappelijke emancipatiebeweging.
Hij baseerde zich op de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens die de Verenigde Naties in 1948 had opgesteld. Homoseksuelen moesten in het openbaar volwaardige, gelijkwaardige en gerespecteerde burgers kunnen zijn. Bij elke nieuwjaarstoespraak die hij hield had Engelschman het over de gelijkwaardigheid en stelde discriminatie op basis van sexuele geaardheid op één lijn met discriminatie op basis van afkomst, gelsacht of ras. Hij pleitte voor het gelijkstellen in de wet op allerlei gebied voor homosexuelen, het schrappen van discriminatoire wetsbepalingen, het slechtten van vooroordelen en bepeleitte ook wetenschappelijk onderzoek naar homosexualiteit. Negentien jaar was Engelschman het ikoon van het COC. Hij was directeur van het bureau, redacteur van het tijdschrift en voorzitter van de vereniging. Toen hij in 1962 terugtrad werd hij tot erevoorzitter benoemd.
[bewerk] Toneelwerk na de oorlog
Naast zijn werk voor het COC bleef Engelschman toneel spelen en regiseerde hij ook. Voor het COC en de NVSH regisseerde hij in de jaren vijftig en zestig vele toneelstukken. Ook bleef hij als hoofdzakelijk bijrol acteur actief in het theater en later ook op de televisie en in speelfilms. In 1959 maakte hij deel uit van het toneelgezelschap "Studio" onder leiding van Kees van Iersel wat moderne stukken uitvoerde. Op televisie speelde hij in de kinderserie Floris van de NOS. Ook had hij filmrollen in "Geen Paniek" (1973), "Keetje Tippel" (1975) en "Het Verleden" (1982). Hierna was hij noge regelmatig te zien in bijrollen in diverse televisieseries.
[bewerk] Verdere personalia
Engelschman had verschillende langdurige relaties. Chronologisch waren die met Nol Biesterveld en Hans Flemming en sinds 1972 woonde hij samen met de verpleegkundige Jan Onrust die hij in de COC-societeit "De Schakel" had leren kennen. Zij zouden tot het overlijden van Engelschman in 1988 samen blijven.
[bewerk] Over Engelschman
- Benno J. Stokvis (samenstelling): Biografie III, in: De homosexueelen, 35 autobiographieën". Lochem 1939, pagina 49-53
- Sal Santen: Sneevliet, rebel. Amsterdam 1971
- Gé Nabrink: "Seksuele hervorming in Nederland. Achtergronden en geschiedenis van de NMB en de NVSH, 1881-1971. Nijmegen 1978
- Wim Bot: Tegen fascisme, kapitalisme en oorlog. Het Marx-Lenin-Luxemburgfront, juli 1940 – april 1942. Amsterdam 1983
- Piet Hein Honig: Acteurs- en kleinkunstenaarslexicon. Diepenveen 1984. Overzicht van de toneelrollen van Engelschman op blz. 263
- Wim Bot: Generaals zonder troepen. Het Comité van Revolutionaire Marxisten, zomer 1942 – mei 1945. Amsterdam 1986
- Menno Eekman en Herman Pieterson: Linkssocialisme tussen de wereldoorlogen. Twee studies. Amsterdam 1987
- Hans Warmerdam en Pieter Koenders: "Cultuur en ontspanning. Het COC, 1946-1966". Utrecht 1987
- Pieter Koenders: Tussen christelijk réveil en seksuele revolutie. Bestrijding van zedeloosheid in Nederland, met nadruk op repressie van homoseksualiteit. Amsterdam 1996
- Bart de Cort: De groep Gerretsen. Kroniek van een verzetsgroep, 1940-1945. Amsterdam 1998
- Corrie Verkerk: "Het huis van Niek Engelschman, 1913-1988" in: Het Parool 17 januari 2004
