Krio

Krio

Krio is zowel de naam van een bevolkingsgroep als van een taal in Sierra Leone. De naam 'Krio' stamt waarschijnlijk af van het woord 'Creole', Engels voor creools.

Inhoud

1 Krio’s / creolen als bevolkingsgroep
2 Krio / Creools als taal
3 Taalgebied
4 Dialecten

[bewerk] Krio’s / creolen als bevolkingsgroep

De creoolse samenleving is ontstaan na een samensmelting van diverse bevolkingsgroepen die zich in Freetown vestigden gedurende de 18e en 19e eeuw. Dit waren voornamelijk gerepatrieerde slaven uit Londen, de Verenigde Staten, Canada, marrons uit Jamaica, de Engelse Antillen, mogelijk Brazilië en 'Liberated Africans'.

The Black Poor waren arme, vrijgelaten slaven uit Londen. Deze groep van circa 400 mensen was de eerste groep die zich vestigde op het schiereiland waar tegenwoordig Freetown ligt. Deze groep kolonisten kreeg het zwaar te verduren van de Temne, de stam die in het gebied aan de kust woont. Door aanvallen van de Temne en doordat men niet bestand was tegen de tropische ziekten, bezweken de meeste kolonisten. Zij hebben dan ook niet tot nauwelijks aandeel gehad in het vormen van de huidige Krio samenleving.

The Black Loyalists waren Amerikaanse slaven die aan de zijde van de Engelsen vochten tijdens de Amerikaanse Revolutie. In ruil voor hun aandeel in de strijd zouden zij hun vrijheid terugkrijgen en een eigen stuk land. Toen de Engelsen de oorlog verloren, kwamen zij hun belofte niet tot nauwelijks waar; er bleek slechts beperkt land beschikbaar in Nova Scotia, Canada. Enkele leidende zwarte figuren kwamen met het idee om een nieuw bestaan in Afrika mogelijk te maken voor hun mensen. Onder leiding van de Engelse filantropen en abolitionisten Thomas Clarkson, Granville Sharp en William Wilberforce werd dit door de Sierra Leone Company gerealiseerd. In 1792 werd begonnen met de bouw van Freetown.

De marrons uit Jamaica behoorden tot de Trelawney Town marrons, die nadat ze in 1796 de tweede marronoorlog van de Engelsen hadden verloren, naar Nova Scotia werden verbannen. Gewend aan het tropische klimaat van Jamaica, konden de marrons niet aarden in het gure Nova Scotia. De Sierra Leone Company bood ook hen uiteindelijk de mogelijkheid zich te vestigen in Sierra Leone. Op 1 october 1800 zetten de eerste Jamaicanen voet aan land in Freetown.

Engelse Antillianen behoorden veelal tot het Britse West-Indië Regiment dat werd ingezet in West-Afrika en had zijn hoogtepunt tussen 1840 en 1870. Dit gebeurde vanuit Freetown, dat inmiddels diende als de Britse hoofdstad van West-Afrika. Enkelen kwamen vrijwillig om een nieuw leven te beginnen in het Afrika van hun voorouders.

De Liberated Africans of ‘bevrijde afrikanen’ waren veruit de grootste groep kolonisten. Nadat de Engelsen de slavenhandel hadden verboden, patrouilleerden ze langs de West-Afrikaanse kust en onderschepten illegale slavenhalers. Dit duurde van 1808 tot 1863. De bevrijde Afrikanen werden aan de Sierra Leoonse kust aan land gezet, waar zij buiten Freetown dorpen stichtten. De bevrijde afrikanen waren voornamelijk Yoruba, Igbo, Akan/Twi en Gbe.

In het begin was er weinig interactie tussen de bevrijde afrikanen en de marrons en de kolonisten uit Nova Scotia. Vanaf 1830 gingen veel bevrijde afrikanen werken als huisbedienden van de marrons en kolonisten en kwam er meer interactie tussen de verscheidene bevolkingsgroepen. Na jarenlang naast elkaar geleefd te hebben zijn de verschillende nieuwe bevolkingsgroepen uiteindelijk samengesmolten tot één bevolkingsgroep, met één identiteit.

In 1827 werd het Fourah Bay College in Freetown gesticht, van daaruit werden ieder jaar afgestudeerden West-Afrika ingestuurd om het Christendom te verspreiden en met hun verspreide ook het Krio zich als omgangstaal tussen in eerste instantie autochtone Sierra-Leoners en later ook in andere West-Afrikaanse landen. Hoewel het in andere Afrikaanse landen tegenwoordig meestal Pidgin-English wordt genoemd.

In heel Brits West-Afrika werkten de creolen – als zijnde een goed opgeleide zwarte elite - als onderwijzers, handelaars en missionarissen. Ook op politiek vlak waren zij actief en vertegenwoordigden zij de Britten in West-Afrika.

Tegenwoordig tellen de Krio's zo'n 2% (100.000) van de totale Sierra-Leoonse bevolking en de meesten wonen in de Western Area (het schiereiland waarop de hoofdstad Freetown ligt).

[bewerk] Krio / Creools als taal

Krio is een creools gebaseerd op het Engels, met veel invloed van Afrikaanse talen (voornamelijk Yoruba en Twi en met enkele invloeden uit het Portugees en Frans. Grammaticaal gezien hebben Afrikaanse talen de meeste invloed gehad op de taal. Enkele voorbeelden van creoolse woorden die te herleiden zijn uit andere talen:

Uit het ouderwets Engels: "Pikin" (Pickaninny = (negroïde) kind)

Uit het Engels: "Fodon" (Fall down = vallen)

Uit het Portugees: "Sabi" (Saber = weten, kunnen)

Uit het Frans: "Bokú" (Beaucoup = veel)

Uit het Yoruba: "Alagba" (Alagba = volwassen man)

Uit het Twi: "Na" (Na = het is..)

Voorbeeldzin: Na yu pikin dis? Is dit je kind?

Spreekwoord: 'Flai we de fashin pan ded bodi, na den tu den go beri'

Vertaling: Een vlieg die op een dood lichaam zit, zal er samen mee worden begraven. Betekenis: Als je met verkeerde mensen omgaat, ga je samen met ze ten onder.

In eerste instantie spraken de bevrijde afrikanen slechts hun eigen Afrikaanse talen, maar door meer interactie met de kolonisten, ontstond er nieuw soort creools geïnspireerd op het Amerikaanse ‘Black English’ dan wel (Jamaicaans) Creools dat de kolonisten spraken. Verder kan aangenomen worden dat beide vormen van creools door elkaar werden beïnvloed.

Sommigen beweren dat er al een soort 'gebroken Engels' werd gesproken langs de kust van West-Afrika. De taal zou al hebben gedateerd van vóór de Trans-Atlantische Slavernij, door contacten tussen Europeanen en Afrikanen. Deze 'basistaal' zou zijn uitgebreid door de verscheidenheid aan talen en dialecten van de kolonisten. Ook zou een dergelijke taal de invloed van het Portugees en het Frans kunnen verklaren. Tussen 1447 en 1650 floreerde de handel tussen Portugezen en Afrikaanse stammen langs de kust, het Portugees vormde hierbij de basis voor de handel en de Portugese invloed was groot. Engelsen, Fransen, Hollanders en Denen vergrootten langzaam hun posities in de handel en zo verminderde de bestaande Portugese invloed enorm, terwijl die van de andere Europeanen juist groter werd.

Door de culturele invloed van de Krio's - vooral tijdens de koloniale periode - fungeert het Krio tegenwoordig tevens als lingua franca voor de overige bevolking en is voor sommigen van hen zelfs de enige moedertaal. Veel kerkdiensten worden bijvoorbeeld gehouden in het Krio, maar ook radio-uitzendingen en politieke speeches. Ook zijn bijvoorbeeld Het Nieuwe Testament en delen van Shakespeare vertaald in Krio. Op sommige basisscholen wordt Krio als voertaal gebruikt. In de zakenwereld en in rechtbanken, overal wordt Krio gesproken. Op het Fourah Bay College is het tevens mogelijk om Krio als taal te kiezen. Ook bestaat er een officiële spelling en een woordenboek Engels-Krio, geschreven door Eldred D. Jones en Clifford Fyle. Van alle Sierra-Leoners spreekt naar schatting meer dan 95% Krio.

Overeenkomsten zijn er op het gebied van intonatie, grammatica en woordenschat met het Jamaicaanse Patois, het Caribische Bajan, het West-Afrikaanse Pidgin English, het Krio Fernando Po en het Sranantongo dat wordt gesproken in Suriname.