IJ (digraaf)
De IJ is de digraaf van de letters i en j. Vaak wordt de ij als een ligatuur omschreven, hoewel in de meeste lettertypes de i en de j niet met elkaar verbonden zijn, maar soms wel dichter bij elkaar gezet.
In de Nederlandse taal wordt de ij soms als één letter beschouwd, samen met de y de 25ste letter van het Nederlandse alfabet. De ij vertegenwoordigt meestal de tweeklank [ɛɪ]?.
In het Algemeen Nederlands en in de meeste Nederlandse dialecten zijn er twee mogelijke spellingsvormen voor de tweeklank [eɪ]? of [ɛɪ]?: ij en ei. De eerste vorm wordt de lange ij of gestipte ij genoemd. De tweede vorm heet korte ei (of in het spraakgebruik: E – I).[1] Het adjectief lang duidt op de lengte van de staart van het tweede teken j, dat (vooral bij de kleine letter) tot onder de basislijn reikt. De adjectieven lang en kort duiden niet op (de lengte van) de uitspraak, aangezien beide spellingsvormen in het Algemeen Nederlands op dezelfde manier worden uitgesproken.
De IJ verschilt van de letter Y. In het Nederlands komt de y enkel voor in leenwoorden en in het oud-Nederlands, waarvan de spelling heel wat variatie vertoont. Y wordt Griekse ij genoemd, of i-grec (zoals in het Frans, maar met de klemtoon op grec), of ypsilon.
Inhoud |
[bewerk] Oorsprong
De ij is van oorsprong een dubbele i, dat in het middeleeuws Nederlands de lange [i:]? voorstelde. Toen werd de i nog vaak zonder punt geschreven en kon de digraaf ıı gemakkelijk met de u verward worden. Om de leesbaarheid te vergroten kreeg de tweede i een staart.
[bewerk] Status
Er bestaat in Nederland discussie of de ij nu uit één of twee letters bestaat. In Vlaanderen wordt de ij als een combinatie van twee letters beschouwd.
Redenen om ij als één letter te beschouwen:
- Als een woord dat met ij begint een hoofdletter krijgt, wordt de volledige ligatuur in hoofdletters geschreven: IJsselmeer, IJmuiden, dus niet: Ijsselmeer, Ijmuiden.
- De Grote Winkler Prins Encyclopedie vermeldde in 1993 dat de ij de 25e letter van het Nederlandse alfabet is.[2]
- Van Dale's Handwoordenboek Hedendaags Nederlands zegt over de ij dat het een letterteken is, bestaande uit twee i's, waarvan de tweede verlengd is.[3]
- De ligatuur ij is opgenomen in HTML en Unicode, hoewel het gebruik ervan afgeraden wordt.
- Het Leesplankje van Hoogeveen, dat in Nederland gebruikt werd in de schrijfles bij het leren schrijven in losse letters, toont de ij als één teken, met i en j aan elkaar vast (zie echter verderop).
- Bij de meeste handschriften (ook als de letters los worden geschreven) schrijft men de ij aan elkaar.
Redenen om ij als twee letters te beschouwen:
- De Taalunie, de enige officiële instantie met bevoegdheid over de Nederlandse taal in België, Nederland en Suriname, beschouwt de ij als een combinatie van de letters i en j. Ze schrijft echter wel voor dat beide letters samen in hoofdletters moeten.[4]
- Andere lettercombinaties, zoals ou, au, eu en ui, worden ook altijd als twee letters beschouwd. Zelfs ligaturen, zoals de Franse œ, worden in het algemeen als twee letters beschouwd. De klank [eɪ]? of [ɛɪ]? kan als ij of als ei geschreven worden, beide bestaand uit twee letters.
- Bij het sorteren op alfabet geldt ij als twee letters, om dubbelzinnigheid te vermijden.
- Het Nederlandse alfabet bevat 26 letters, waarvan de 25ste de y (en dus niet de ij) is.
- In de nieuwste versie (15e editie) van Van Dale's Groot woordenboek van de Nederlandse taal staat bij de ij vermeld: naam van de lettercombinatie bestaande uit de tekens i en j, gebruikt om, in een aantal woorden, de tweeklank [ɛɪ]? weer te geven.[5]
- Dat de letters samen op één blokje staan op het Leesplankje van Hoogeveen heeft niets te betekenen, want aa, eu, oe enzovoort staan ook samen op één blokje.
[bewerk] Gebruik
[bewerk] Hoofdlettergebruik
Als een woord dat met ij begint een hoofdletter krijgt, wordt de volledige ligatuur in hoofdletters geschreven: IJsselmeer, IJmuiden.[4] In Vlaanderen wordt deze regel niet altijd en overal strikt gevolgd, resulterend in bijvoorbeeld Ijzer. Hoewel dit geen standaardgebruik is, is dergelijk hoofdlettergebruik zelfs soms te vinden op officiële bewegwijzeringsborden.
Soms kan die dubbele hoofdletter wel eens voor problemen zorgen bij automatische spellingscontrole.
Dit hoofdlettergebruik is opmerkelijk: In het Spaans worden de digrafen ll en ch als één letter beschouwd, toch kregen woorden die met die letters beginnen, slechts één hoofdletter: Ll, Ch. De ligaturen œ in het Frans en æ in het Latijn worden dan weer wel volledig gekapitaliseerd, als ze als ligatuur geschreven worden: Œil of Oeil.
[bewerk] Sorteren
Woordenboeken sorteren steeds ij als een i gevolgd door een j, dus tussen ih en ik, en dit al sinds 1850. Dit is de geprefereerde alfabetisering volgens de Taalunie.[6]
De Telefoongids van KPN en de Nederlandse Gouden Gids wijken daarvan af en houden ij en y bij elkaar, als zouden ze dezelfde letter zijn. De reden is dat er heel wat familienamen bestaan waar beide spellingsvarianten voorkomen: zowel Bruijn en Bruyn zijn familienamen, en in de Nederlandse telefoongidsen zijn ze samen te vinden. In het standaaralfabet zou De Bruijn tussen 'uh' en 'uk' te vinden zijn.
[bewerk] Afkortingen
Wanneer woorden of (voor)namen tot hun initialen verkort worden, wordt een Nederlands woord of naam die met IJ begint, afgekort tot IJ. Zo wordt IJsbrand Eises Ypma verkort tot IJ. E. Ypma.[7]
[bewerk] Verbrede inter-letter-spatiëring
In tekstopmaak met verbrede inter-letter-spatiëring, wordt de IJ vaak, maar niet altijd, samengehouden: F r a n k r ij k of F r a n k r i j k.
Als woorden vertikaal geschreven worden, met de letters niet-geroteerd onder elkaar, wordt de ij meestal samengehouden:
F
r
a
n
k
r
ij
k
[bewerk] Spelling
Vrijdag kan op twee manier uitgespeld worden, naargelang de speller de ij als één of als twee letters beschouwt:
- V – R – IJ – D – A – G
- V – R – I – J – D – A – G
[bewerk] Telefoonalfabet
In het Nederlands telefoonalfabet wordt de IJ weergegeven met behulp van het woord IJmuiden. Het verschil met de Ypsilon, codewoord voor de y, is duidelijk hoorbaar.
[bewerk] Woordspelletjes
In de meeste kruiswoordraadsels, en in Lingo, wordt de IJ als één letter beschouwd, die één vakje vult, maar de ij en de y worden wel als verschillende letters beschouwd. Bij andere woordspelletjes kunnen andere regels gelden.
Tot maart 1998 had de Nederlandse versie van Scrabble twee IJ-blokjes met letterwaarde 4, naast het ene Y blokje met letterwaarde 8. De recente Nederlandse versie heeft de IJ weggelaten; het woord rij was in de oude versie een tweeletterwoord, nu een drieletterwoord. De Vlaamse versie heeft nooit de IJ gekend. Er is nu geen verschil meer tussen de Nederlandse en de Vlaamse versie.[8]
In woordspelletjes die een verschil maken tussen klinkers en medeklinkers, is de ij een klinker als ze een aparte letter is. (Of de y een klinker of een medeklinker is, is een andere discussie, daar de letter y in leenwoorden zowel een klinker als een (half-)medeklinker kan representeren.)
[bewerk] Toen en nu
Enkele decennia geleden was het nog heel gewoon om Y te gebruiken waar tegenwoordig alleen IJ aanvaard wordt, bijvoorbeeld in opschriften ('SLAGERY') en in computeruitvoer (op het giroafschrift stond 'AF' en 'BY'). Tegenwoordig wordt dat niet meer gezien. Wie tegenwoordig iets over Nijverdal wil weten, zal waarschijnlijk in het internet niet op 'Nyverdal' gaan zoeken.
Dit gebruik leeft verder in het Afrikaans: in die taal correspondeert de y gewoonlijk met de ij in het Nederlands.
[bewerk] Technische details
[bewerk] Drukwerk en handschrift
In gedrukte tekst lijken de ÿ (kleine letter y met deelteken) en de ij heel verschillend, maar in verschillende handschriften lijken de ÿ en de ij identiek. In het Nederlands komt de y enkel voor in leenwoorden, en is de ÿ uiterst zeldzaam (als ze al voorkomt).
De lange ij strekt zich tot onder de basislijn uit en wordt met een lange lijn geschreven; zelfs in handschriften waarin de letters niet altijd raken, wordt de ij vaak als één teken geschreven.
 |
|
[bewerk] Encodering
De ligatuur behoort niet tot ASCII noch tot één van de ISO 8859 karakterencoderingen, en dus wordt de digraaf meestal als een i gevolgd door een j geëncodeerd. De ligatuur bestaat wel in Unicode, in Latin Extended-A, als de karakters IJ (U+0132) en ij (U+0133).[9] Deze karakters worden als compatibiliteitsdecomposeerbare karakters beschouwd. Ze zijn opgenomen wegens compatibiliteit en round-trip converteerbaarheid met enkele oudere encoderingsmethodes. Het gebruik ervan wordt afgeraden.[10] Zelfs met Unicode beschikbaar, verdient de encodering in 2 aparte letters de voorkeur.[7][11]
HTML bevat de codes IJ (IJ) en ij (ij).
Soms kan de dubbele hoofdletter wel eens voor problemen zorgen bij automatische spellingscontrole.
[bewerk] Toetsenborden
[bewerk] Schrijfmachines
Nederlandse schrijfmachines hadden meestal een aparte toets voor de kleine letter ‛ij’, Belgische schrijfmachines niet.
[bewerk] Computers
In Nederland is het QWERTY computertoetsenbord in gebruik. De standaard VS-indeling (soms in 'Internationale Modus') wordt vaak gebruikt, hoewel een specifieke Nederlandse variant (KBD143) beschikbaar is. In België wordt een specifiek Belgische variant van de AZERTY toetsenbordindeling (KBD120) gebruikt. Geen van deze toetsenborden bevat een aparte toets voor de ‛ij’ of de ‛IJ’.
[bewerk] Uitzondering
Als de ‛i’ en de ‛j’ tot verschillende lettergrepen behoren, zoals in de woorden minijurk (lettergrepen mi-ni-jurk) en bijectie (lettergrepen bi-jec-tie), wordt de ij nooit als één letter beschouwd. Eerdere regels als het sorteren van de ‛ij’ zoals de ‛y’, het samenhouden van de ‛ij’ bij verbrede spatiëring, het enkele vakje bij kruiswoordraadsels, enz. zijn dan niet van toepassing.
Dit gaat echter wel eens fout bij vreemde woorden. In andere talen kan de combinatie ij immers ook wel eens voorkomen, maar in die talen heeft die combinatie niets te maken met de y. Nederlanders begrijpen dat niet altijd. Zo zijn er in Nederland veel winkels waar byoux of byous te koop zijn in plaats van bijoux. Ook is er een geval bekend van een brief waarop de Nederlandse afzender Dyon had geschreven in plaats van Dijon. De brief werd door de Franse posterijen via Lyon en het Zwitserse Nyon als onbestelbaar beschouwd en teruggestuurd naar de afzender.
[bewerk] Referenties
- ↑ Woordenlijst Nederlandse Taal (het 'Groene Boekje'). editie 2005. p. 22-23.
- ↑ Grote Winkler Prins Encyclopedie. 9e druk. 1993.
- ↑ Van Dale. Handwoordenboek Hedendaags Nederlands. 2005. On-line versie
- ↑ 4,0 4,1 Taalunie. Taaladvies Ijsland / IJsland
- ↑ Van Dale. Groot woordenboek van de Nederlandse taal. XIVe editie. 2005. p. 1472.
- ↑ Taalunie. Taaladvies IJ - alfabetiseren
- ↑ 7,0 7,1 European rules for the use of the IJ in public records
- ↑ Dutch Scrabble
- ↑ Unicode code charts. Range 0100–017F: Latin Extended-A
- ↑ Unicode. The Unicode standard, Version 4.0. 2003. Chapter 3, p. 71–72.
- ↑ SIL international. Unicode two and three Latin letter combinations
[bewerk] Zie ook
[bewerk] Externe links
- R. Harmsen. De Nederlandse "letter" IJ
| Latijns alfabet: | Aa | Bb | Cc | Dd | Ee | Ff | Gg | Hh | Ii | Jj | Kk | Ll | Mm | Nn | Oo | Pp | Qq | Rr | Ss | Tt | Uu | Vv | Ww | Xx | Yy | Zz |
|---|---|
| Tekens met diacritica: |
Àà | Áá | Ââ | Ää | Ãã | Āā | Ąą | Ăă | Ǎǎ | Çç | Ĉĉ | Čč | Ćć | Đđ | Ďď | Èè | Éé | Êê | Ëë | Ęę | Ēē | Ĕĕ | Ėė | Ěě | Ĝĝ | Ğğ | Ġġ | Ģģ | Ǧǧ | Ĥĥ | Ħħ | Ìì | Íí | Îî | Ïï | Įį | İı | Ĩĩ | Īī | Ĭĭ | Ĵĵ | Ķķ | Ǩǩ | Ĺĺ | Ļļ | Ľľ | Ŀŀ | Łł | Ńń | Ņņ | Ňň | Òò | Óó | Ôô | Öö | Õõ | Őő | Ǫǫ | Ōō | Ŏŏ | Ơơ | Ŕŕ | Ŗŗ | Řř | Śś | Ŝŝ | Şş | Șș | Šš | Ťť | Ŧŧ | Ţţ | Țț | Ùù | Úú | Ûû | Üü | Ũũ | Ūū | Ŭŭ | Ųų | Ůů | Űű | Ưư | Ŵŵ | Ýý | Ŷŷ | Ÿÿ | Źź | Žž | Żż |
| Bijzondere tekens: | Ȁȁ | Ȃȃ | Åå | Ææ | Ǽǽ | Ǣǣ | Ċċ | Ðð | DZdz | Dždž | Ɛɛ | Ȅȅ | Ȇȇ | Əə | Ƒƒ | Ǥǥ | Ǧǧ | Ƣƣ | Ƕƕ | Ǐǐ | Ȉȉ | Ȋȋ | IJij | Ǩǩ | ĸ | LLll | ĿLŀl | Ljlj | Ññ | Ŋŋ | Njnj | Øø | Ǿǿ | Ǒǒ | Ȍȍ | Ȏȏ | Ɔɔ | Œœ | Ȣȣ | Ȑȑ | Ȓȓ | ſ | ß | Þþ | Ǔǔ | Ȕȕ | Ȗȗ | Ƿƿ | Ȝȝ | Ȥȥ | Ƶƶ | Ʒʒ | Ǯǯ |
