Herman Willem Daendels
Herman Willem Daendels (Hattem, 21 oktober 1762 – Ghana, 2 mei 1818) was omstreeks 1800 een belangrijk Nederlands militair, politicus en gouverneur-generaal van Nederlands-Indië van 1807 tot 1810.
Daendels werd geboren in Hattem en studeerde rechten aan de Universiteit van Harderwijk. Hij werd in 1783 advocaat in zijn geboorteplaats. Zijn vader was lid van de magistraat in Hattem en zodra diens functie bij het stadsbestuur vrij zou komen, zou zijn zoon benoembaar zijn. In 1786 benoemde stadhouder Willem V echter een orangist in een opengevallen plaats. Dit riep verzet op, waarbij Daendels als kapitein van het exercitiegenootschap op de voorgrond trad. Hij riep zijn stadsgenoten op zelf een stadsbestuur aan te stellen. Hiermee zouden zij zich weer een oud recht toe-eigenen, dat hun ontnomen was (zie: Eeuwig Edict).
Inhoud |
[bewerk] Troebelen te Hattem
In augustus 1786 riep Daendels op het stadsregeringsreglement buiten werking te stellen, zoals twee weken daarvoor in Utrecht was gebeurd. Daendels verdedigde het oude privilege, waarin de stadhouder minder invloed had op (de grootte en de samenstelling van) de vroedschap. In september 1786 wisten de troepen van Willem V de orde en rust in Hattem te herstellen. Daendels en andere patriotten namen de wijk naar Zwolle. Hij reisde met Aleida van Vlierden naar Duitsland waar zij op 19 augustus 1787 zonder toestemming van de ouders van Aleida in het huwelijk traden. Dit huwelijk werd als ongeldig beschouwd. Daendels verdedigde Amsterdam tegen de Pruisen in oktober (1787), waarbij hij zichzelf tot majoor promoveerde van een door hemzelf ingestelde Gelderse brigade.
De restauratie van 1787 van het stadhouderlijk bewind betekende voor Daendels een dreigende gevangenneming. Door zijn vertrek ontkwam hij aan de tenuitvoerlegging van het vonnis van het Hof van Gelderland uit 1788, waarbij hem het burgerrecht werd ontnomen en hij "op poene van den dood" uit Gelderland werd verbannen. Hij vertrok naar Duinkerken en nam zitting in het Bataafse Comité, dat een omwenteling in de Noordelijke Nederlanden voorbereidde. Als generaal in het leger van Pichegru keerde hij 1794 terug in de Nederlanden. Daarna ging hij als luitenant-generaal over in dienst van de Bataafse Republiek.
[bewerk] Bataafs-Franse tijd 1795-1813
Als unitaris werkte Herman Willem Daendels mee aan de staatsgreep van 22 januari 1798 door de unitarische leden van de Nationale Vergadering. Onder leiding van Brune moest hij de dreigende Russisch-Engelse landing bij Zijpe (in Noord-Holland) trachten te voorkomen. Wegens het mislukken van deze actie nam hij ontslag. Daarmee was echter zijn rol nog lang niet uitgespeeld.
Herman Willem Daendels trok zich in de periode 1803 tot 1806 terug in het Heerderdal op de Noord-Veluwe. Hier kreeg hij van de Bataafsche Republiek 500 morgen (425 hectare) ongecultiveerde heidegrond in eeuwigdurende erfpacht. Hij ging zich bezighouden met de ontginning van heide tot landbouwgrond en het fokken van schapen. Zo stichtte Daendels een grootschalige landbouwonderneming in het Heerderdal, landgoed De Dellen genaamd, ten westen van Heerde.
In 1806 herstelde Lodewijk Napoleon hem in zijn functies en uiteindelijk werd hij kolonel-generaal van de troepen te paard (cavalerie).
Vervolgens benoemde Lodewijk Napoleon hem in 1807 tot Gouverneur-Generaal van Nederlands Indië met de rang van maarschalk. Na een lange reis kwam hij op 5 januari 1808 aan in Batavia. Zijn belangrijkste taak was de de Nederlandse koloniën tegen de Engelsen beschermen. In korte tijd verjoeg hij het Engelse leger van Java Hij bouwde ziekenhuizen en militaire onderkomens, bouwde wapenfabrieken in Soerabaja en Semarang en een nieuwe militaire opleidingsschool in Batavia. Hij bouwde het fort "Meester Cornelis" en zette Fort Lodewijk neer in Soerabaja.
Hij reorganiseerde het leger. Met hem begonnen de pogingen het bestuur op Java te centraliseren en de heerschappij van de feodale machthebbers in te perken. Daendels reisde met 1000 soldaten en enig geschut naar de kraton (paleis) van de Sultan van Bantam die zich tegen het koloniale bestuur had verzet. De vermetele Daendels trok geheel alleen het grote voorplein op en eiste toegang. Een eis die kracht werd bijgezet door een op de poort gericht kanon. Toen de poort geopend werd stapte Daendels vastberaden op de oude zwakke sultan af die de Gouverneur Generaal op zijn troon opwachtte. Daendels trok de oude vorst van zijn zetel en nam zelf plaats. "Nu ben ik koning" riep hij.
De oude VOC was een handelsmaatschappij, en Nederlanders in Indië vertegenwoordigden daarom geen soevereine macht. Daendels liet de Indische vorsten voelen dat hij een Koning vertegenwoordigde. Het was voorbij met de slaafse bejegening van de Javaanse aristocratie; Daendels heette daarom de "Toewan Bessar" te zijn, de grote "donderende" heer.
Daendels voerde een moderne ambtenarij in en beroofde de afzonderlijke handelsposten van hun bestuurlijke autonomie. Daendels organiseerde bestuur en rechtspraak op een moderne manier en hij ruimde enkele misbruiken en wantoestanden uit de tijd van de Compagnie op. Hierdoor was hij niet geliefd bij de Oudgastenpartij, die klachten en beschuldigingen over hem naar Lodewijk Napoleon stuurde. Daarvoor was ook alle aanleiding want Daendels eigende zich, in strijd met zijn instructie, landgoederen en het lucratieve monopolie op de handel in zwaluwnesten toe. Mede door deze tegenwerking liepen zijn pogingen niet helemaal volgens plan en moest hij teruggrijpen op het economisch model van de oude Republiek; het Preangerstelsel uit het begin van de 18e eeuw, waarmee de VOC de productie van bepaalde goederen (koffie bijv.) had afgedwongen.
De zeer kortaangebonden en driftige Gouverneur Generaal had weinig respect voor de rechtsgang. Hij liet in 1808 drie van diefstal beschuldigde Europeanen nog tijdens hun proces ophangen. De rechter die protesteerde werd ontslagen...
[bewerk] De Grote Postweg op Java
Daendels is vooral bekend als drijvende kracht achter de aanleg van de Grote Postweg (Jalan Raya Pos) over de volle lengte van Java. Ook dit werk, de weg van Anjer naar Panarukan had een militair doel: snelle verplaatsing van de troepen. De aanleg kostte veel mensenlevens, maar wordt ook door huidige Indonesische historici gezien als een belangrijke vooruitgang. Door deze weg werd het namelijk mogelijk andere delen van Java in dagen, in plaats van weken, te bereiken. Maar de kiem van Daendels' uiteindelijke afgang was reeds gelegd.
[bewerk] Oneervol einde
Na de inlijving van Nederland door Frankrijk (1809) riep keizer Napoleon Daendels in 1810 terug. Hij werd benoemd tot commandant van een divisie van het napoleontische leger, en nam deel aan de tocht naar Rusland.
Na de val van Napoleon (1814), verzocht Daendels Willem I om een nieuwe betrekking. Hij werd in 1815 benoemd tot Gouverneur-Generaal van de Nederlandse bezittingen aan de Afrikaanse Goudkust. Pas in maart 1816 kon hij zijn functie innemen. Hij probeerde een weg aan te leggen van de kust naar het Ashanti Koninkrijk, trachtte de administratie te reorganiseren, en probeerde geld te verdienen in plantages. Maar alles mislukte.
Daendels overleed in 1818 aan malaria en werd in fort Elmina (Ghana) begraven.
| Voorganger: A. Wiese |
Gouverneur-generaal van Nederlands-Indië 1808-1811 |
Opvolger: J.W. Janssens |
