Ets

Een ets is een diepdruktechniek waarbij getekend wordt op een met vernis afgedekte koperen of zinken plaat. De tekening wordt vervolgens ingebeten in zuur en op vochtig papier afgedrukt.

Inhoud 1 Ontstaan 2 Gravure 3 Etstechniek 4 chemische reacties 5 na het etsen 6 Andere etstechnieken

[bewerk] Ontstaan

De etstechniek ontstond rond 1400 vanuit de wapensmederijen in Europa. In deze werkplaatsen brachten wapensmeden met scherpe beitels versieringen in harnassen en wapens aan. Als de gravure gereed was, werd ze opgevuld met een zwart emaille, niéllo, en werd er een nat vel papier overheen gelegd. De niéllo trok voor een deel in het papier en zo ontstond een afdruk in spiegelbeeld van de gemaakte gravure.

Deze afdruk werd slechts voor één doel gebruikt: ze fungeerde als staalkaart voor het vakmanschap van de wapensmid. Dergelijke afdrukken vormden goed reclamemateriaal om nieuwe klanten te trekken.

Het is dus niet verwonderlijk dat de gravure als reproductietechniek haar oorsprong vond in deze wapensmeden, aangezien de gebruikte techniek zeer gelijkaardig was.

[bewerk] Gravure

De gravure is de voorganger van de ets. Ze wordt gemaakt op een metalen plaat (koper, staal of zink). Scherpe beitels zorgen voor de lijnvoering. Om te voorkomen dat de graveur zich zou verwonden, wordt de plaat op een met zand gevulde zak gelegd. Door bij bochten de plaat te draaien kan de graveur van zich af blijven steken.

De gravure veroverde al snel haar plaats binnen de beeldende kunst. Het voordeel van deze reproductietechniek was dat zij in een hoge oplage kon worden gedrukt. Door de oplage was een prent (verzamelnaam voor alle handgedrukte vormen van beeldende kunst) aanzienlijk goedkoper dan een schilderij. De ontwikkeling van de prentkunst is niet alleen beeldend maar ook sociaal interessant; zij opende voor veel mensen die niet het vermogen hadden een schilderij te kopen de mogelijkheid het huis te versieren.

De twee eerste gedateerde gravures (1398) zijn te vinden in het museum te Colmar, Frankrijk.

[bewerk] Etstechniek

In de periode van het ontstaan van de gravure ontdekte men dat metaal reageerde met een zuur of een base. Hieruit ontstond de etstechniek.

Het etsen gebeurt op een koperen of zinken plaat. Deze plaat dient gepolierd te worden met fijn schuurpapier om een zo glad mogelijk etsoppervlak te verkrijgen. De scherpe randen worden van een facet voorzien, door met een zoete vijl de zijkanten iets af te schuinen. dit om te voorkomen dat bij het afslaan de handen niet open gehaald worden en ook om het vilt te beschermen tegen de zeer hoge druk van de etspers.

De bovenkant van de metalen plaat wordt afgedekt met een dunne afdeklaag. Deze afdeklaag bestaat uit asfaltpoeder en bijenwas. Zijkanten en onderzijde van de plaat dekt men af met spirituslak (schellak opgelost in spiritus). Vervolgens brengt de etser met een etsnaald de afbeelding (lijnets) aan in de afdeklaag.

Afhankelijk van het gebruikte metaal en de bedoelingen van de etser, wordt de plaat in zuur of in zout gebeten. Het bijten in zout (ijzer(III)chloride) heeft als voordeel dat het de lijnen uitsluitend in de diepte bijt. De nadelen van bijten in zout zijn dat ijzerchloride een ondoorzichtige bruine vloeistof is – de etser ziet dus niet wat hij doet – bovendien dient de etsplaat omgekeerd - met afbeeldingskant naar beneden - in de etsbak te worden geplaatst. Bijten in koper kan met salpeterzuur en ijzerchloride. Salpeterzuur werkt niet onder de 12 graden celsius of zeer traag. Zinkplaten in ijzerchloride etsen kan zeer goed. In de regel worden koperen etsplaten in ijzerchloride gebeten. Een in salpeterzuur gebeten lijn is rafelig en heeft de neiging iets breder te worden. Na het inbijten wordt de afdeklaag verwijderd met terpentine. Zinkplaten worden in kopersulfaat geëtst. Dit geeft goede resultaten en is minder schadelijk voor gebruiker (Salpeterzuur geeft dampen af; bij het bijten ontstaat bovendien waterstofgas(H2)).

[bewerk] chemische reacties

Het betreft een aantal redoxreacties:
Zink met kopersulfaat: Cu⁺⁺ + Zn -> Zn⁺⁺ + Cu
Het ontstane metallisch koper slaat als een zwart neerslag neer en kan worden weggeveegd.
Zink met ijzer(III)chloride: Zn + 2 Fe⁺⁺⁺ -> Zn⁺⁺ + 2 Fe⁺⁺.
Koper met ijzer(III)chloride: Cu + 2 Fe⁺⁺⁺ -> Cu⁺⁺ + 2 Fe⁺⁺.

Zink met salpeterzuur: Zn + 2H⁺ -> H2 + Zn⁺⁺
Koper met salpeterzuur: Cu + 2 NO₃^- + 2H+ -> Cu⁺⁺ + NO₂- +H₂0

[bewerk] na het etsen

Als een plaat klaar is, wrijft men in de lijnen inkt. Vervolgens wordt de plaat afgeslagen: de inkt wordt eerst met bol tarlatan (kaasdoek) van de plaat afgewreven, vervolgens wordt er met een snelle beweging van de hand- waarbij de muis van de hand heel licht over de plaat 'scheert' het oppervlakte van de etsplaat volledig schoongeveegd. Dit heet 'afslaan', zodat alleen de inkt in de geëtste partijen blijft staan. Daarna drukt men de ingeïnkte plaat onder een etspers af op ingevocht papier. Eerst legt men 2 - 3 lagen vilt over het bewerkte etspapier dat over de afgeslagen etsplaat ligt. Door de zeer hoge druk van de etspers - tussen de 900 en 2000 KG daar waar de wals het vilt raakt- duwen de lagen vilt het papier in alle met inkt gevulde lagen van de etsplaat en gaat het ingevochte papier een noodgedwongen synthese aan met de etsinkt op oliebasis.

Tijdens het etsproces maakt de etser regelmatig proefdrukken of tussendrukken. Deze tussendrukken noemt men staten. Op basis hiervan kan telkens een volgende stap gezet worden.

[bewerk] Andere etstechnieken

Naast de gewone lijnets bestaan er ook andere etstechnieken. De aquatint en de vernis mou zijn de belangrijkste.

• Aquatint: deze etstechniek is ideaal om toonverschillen - van heel licht grijs tot dekkend zwart - te verkrijgen.

De gepolijste etsplaat wordt in een stuifkast gelegd, waar op de plaat met harspoeder of asphaltpoeder wordt gestoven. Na enige tijd - varieert van seconden tot minuten - wordt de plaat uit de kast genomen en op een rooster gelegd. met een gasvlam wordt nu de plaat gelijkmatig verwarmd zodat de harskorrels of het asphaltpoeder smelten. Men bespuit een gepolierde metalen plaat met harspoeder of acryl. Een spuitbus met autolak (airbrush) voldoet ook goed. Wanneer de bestoven of bespoten etsplaat in een etsbad gelegd wordt, bijt het etswater rond de hars- of acrylpuntjes, want deze zijn resistent voor het etswater. Hoe langer de plaat in het bad blijft liggen, hoe donkerder het vlak wordt. Door tussentijds delen van de plaat af te dekken met afdekvernis en de overige delen langer te laten inbijten, kan men verschillende grijsnuances verkrijgen. Bij een alternatieve aquatintmethode legt men de met hars of acryl bespoten plaat niet in een bad, maar schildert men rechtstreeks op de plaat met sterk salpeterzuur, of ijzerchloride. Zinkplaten kunnen ook met kopersulphaat worden beschilderd. De beschilderde delen worden bij het afdrukken donkerder dan de niet-beschilderde partijen.

• Vernis mou: bij deze techniek wrijft men de bovenkant van een opgewarmde metalen plaat in met zacht vernis (schapenvet en bijenwas). Vervolgens legt men papier boven het vernis. Door rechtstreeks op het papier te tekenen, ontstaat er een tekening in het zachte vernis. De lijnsoort is sterk afhankelijk van het gebruikte tekenmateriaal.

• De droge naald is geen etstechniek, maar wel een aan de ets verwante diepdruktechniek.

Voor een overzicht van verwante grafische technieken, zie Graveerkunst.