Bentheimer zandsteen
Bentheimer zandsteen is een zuivere en relatief stevige zandsteen met een gelijkmatige structuur, die zich voor vele doeleinden leent. De steen heeft aanvankelijk een licht geelbruine kleur, die later door verwering steeds donkerder wordt. Bentheimer zandsteen werd gewonnen in steengroeves in de Graafschap Bentheim in Duitsland en werd daar aangeduid als 'Bentheimer Gold'.
Inhoud |
[bewerk] Winning en vervoer
De eerste vermelding van zandsteenwinning dateert uit ca. 1250 en betreft groeven in Gildehaus. Op het hoogtepunt van de productie en handel rond 1600 waren er negen steengroeven in bedrijf. De grootste lag tussen Bad Bentheim en Schüttorf. De Bentheimer zandsteen werd eeuwenlang verhandeld naar het Münsterland, naar Oost-Friesland en naar Nederland. De zandsteen werd met paard en wagen vanuit de groeven naar de Steinmaat in Nordhorn gebracht. Het werd daar ingeladen op schepen en over de Vecht naar Zwolle getransporteerd.
[bewerk] Toepassingen en bewerking
Door de hoge kosten van het vervoer werd Bentheimer zandsteen voornamelijk toegepast in belangrijke gebouwen zoals stadhuis Paleis op de Dam en de Haarlemmerpoort te Amsterdam. In het stadhuis van Zwolle is veel zandsteen verwerkt. Ook sokkel van het vrijheidsbeeld in New York is gemaakt van Bentheimer zandsteen. Vrijwel alle laatmiddeleeuwse kerken in Twente en Westfalen zijn uit dit materiaal opgetrokken, bijvoorbeeld de Sint-Plechelmusbasiliek te Oldenzaal. Zandsteen werd al vroeg gebruikt voor doopvonts, grafstenen, slijpstenen, molenstenen en later voor bouwornamenten zoals trappen en gevelstenen. In Kasteel Bentheim kan men de sculptuur Herrgott van Bentheim bekijken; het is een voorbeeld van vroege christelijke zandsteenkunst.
Rondtrekkende steenhouwers gaven de grove blokken zandsteen op de bouwplek hun uiteindelijke vorm. Hier en daar lieten zij hun meestertekens in de bouwwerken achter. Door de uitvinding van de stoomlocomotief kwamen er andere soorten natuursteen op de markt. Dit betekende het einde voor de grootschalige handel in 'Bentheimer Gold'. Bewerking van zandsteen werd in Nederland in 1951 uit oogpunt van gezondheid verboden. Het schadelijke kwartsstof, dat bij het bewerken vrijkomt, dient direct afgezogen te worden. In Gildehaus is nog slechts ėėn groeve in bedrijf; de Romberggroeve. Het gewonnen materiaal wordt voor restauraties gebruikt.
[bewerk] Geologie
De zandsteenlagen ontstonden toen zo'n 125 miljoen jaar geleden het zand ervan werd afgezet in zee. Hoe meer kalk het zandsteen bevat hoe harder het is. Na verschuivingen van de aardlagen weerstonden de hardste delen de verwering het langst en bleven als heuvels in het landschap achter. Zandsteenlagen zijn poreus en vormen in de nabije omgeving van Bentheim een natuurlijk reservoir voor water en elders ook voor aardolie en aardgas.
In Bad Bentheim bevinden zich een zandsteenmuseum en een zandsteenroute. In een van de voormalige groeves bevind zich nu een openlucht theater.
[bewerk] Lijst van monumenten
- Grote kerk (Enschede)
- Paleis op de Dam, (Amsterdam)
- Sint-Plechelmusbasiliek, (Oldenzaal)
- Stadhuis (Zwolle) (Zwolle)
- Vrijheidsbeeld (New York)
[bewerk] Bronnen
Cat. Tentoonstelling: Sandstein auf's Korn genommen/ Zandsteen op de korrel, Michiel Lasche et al. Rijksmuseum Twente Enschede, 1987
