अलंकार
From Wikipedia
हा लेख काव्याशी निगडीत अलंकारांबद्दल आहे. अलंकार शब्दाच्या ईतर अर्थांसाठी पहा अलंकार(निःसंदिग्धीकरण).
- कोणतेहि काव्य श्रावणीय करण्यासाठी वापरला जाणारा (काव्यात्मक) साचा म्हणजे अलंकार.
अलंकारचे प्रकार:
अनुक्रमणिका |
[संपादन] उपमा:
- दोन वस्तूंतील साम्य एका विशिष्ठ रीतीने वर्णन केलेले असते तेथे उपमा अलंकार होतो.
उदा:
सावळाच रंग तुझा पावसाळि नभापरी
आभाळागत माया तुझी आम्हावरी राहू दे
[संपादन] उत्प्रेक्षा:
- उपमेय हे जणू उपमान आहे असे वर्णन असते तेथे उत्प्रेक्षा अलंकार होतो.
(जणू,गमे,वाटे,भासे,की)
उदा:
ती गुलाबी उषा म्हणजे परमेश्वराचे प्रेम जणू.
सोने-चांदी-रत्नमाणकांचे दुकानच हे जणू.
अत्रीच्या आश्रमी
नेले मज वाटे
माहेरची वाटे
खरेखुरे
[संपादन] अपन्हुती
- उपमेयाचा निषेध करून ते उपमानच आहे असे जेव्हा सांगितले जाते तेव्हा अपन्हुती अलंकार होतो
न हे नयन, पाकळ्या उमलल्या सरोजातिल
न हे वदन, चंद्रमा शरदिचा गमे केवळ
आई म्हणोनि कोणी आईस हाक मारी
ती हाक येई कानी मज होय शोककारी
नोहेच हाक माते मारी कुणी कुठारी
[संपादन] अन्योक्ती
- दुसऱ्यास उद्देशून केलेली उक्ती.
येथे समस्त बहिरे बसतात लोक
का भाषणे मधुर तू करिशी अनेक
हे मूर्ख यांस किमपीहि नसे विवेक
रंगावरून तुजला गणतील काक
[संपादन] पर्यायोक्ती
- एखादी गोष्ट आडवळणाने सांगणे.
त्याचे वडील सरकारी पाहुणचार घेत आहेत. ( तुरुंगात आहेत)
[संपादन] विरोधाभास
- एखाद्या विधानात वरवर विरोध दिसतो पण वास्तवात तसा नसतो.
जरी आंधळी मी तुल पाहते
सर्वच बोलू लागले की कोणी ऐकत नाही
[संपादन] व्यतिरेक:
- उपमेय हे उपमानापेक्षा श्रेष्ठ आहे असे वर्णन व्यतिरेक अलंकारात असते.
उदा:
तू माऊलीहून मयाळ
चंद्राहूनि शीतळ
पाणियाहूनि पातळ
कल्लोळ प्रेमाचा
सावळा ग रामचंद्र
रत्नमंचकी झोपतो
त्याला पाहून लाजून
चंद्र आभाळी लोपतो
[संपादन] रुपक:
- उपमेय आणि उपमान यांत एकरूपता आहे असे वर्णन असते तेथे रूपक अलंकार होतो.
उदा:
बाई काय सांगो
स्वामीची ती दृष्टी
अमृताची वृष्टी
मज होय
उठ पुरुषोत्तमा
वाट पाहे रमा
दावि मुखचंद्रमा
सकळिकांसी
[संपादन] अतिशयोक्ती:
कोणतीही कल्पना आहे त्यापेक्षा फुगवून सांगणे.
उदा: जो अंबरी उफळता खुर लागलाहे तो चंद्रमा निज तनूवरि डाग लाहे
काव्य अगोदर झाले नंतर जग झाले सुंदर
[संपादन] अनन्वय:
- उपमेयाला उपमेयाचीच उपमा दिली जाते.
उदा: आहे ताजमहाल एक जगती तो तोच त्याच्यापरी
या दानासी या दानाहुन अन्य नसे उपमान
[संपादन] भ्रान्तिमान
- उपमानाच्या जागी उपमेयच आहे असा भ्रम निर्माण होणे.
भृंगे विराजित नवी अरविंदपत्रे
पाहूनि मानुनि तिचीच विशाल नेत्रे
घालीन अंजन अशा मतिने तटाकी
कांते वृथा उतरलो, भिजलो विलोकी
भुंग्यांनी सुशोभित झालेली कमलप्त्रे हे दमयंतीचे नेत्रच आहेत असे समजून तिच्या डोळ्यात अंजन घालावयास निघालेला नलराजा पुढे सरसावला आणि पाण्यामुळे भिजला.
[संपादन] ससंदेह
- उपमेय कोणते आणि उपमान कोणते असा संदेह निर्माण होणे.भ्रान्तिमानात हा भ्रम निश्चित असतो.
कोणता मानू चंद्रमा ? भूवरीचा की नभीचा?
चंद्र कोणता? वदन कोणते?
शशांक मुख की मुख शशांक ते?
निवडतील निवडोत जाणते
मानी परी मन सुखद संभ्रमा- मानू चंद्रमा कोणता?
[संपादन] दृष्टांत:
- एखादा विषय पटवून सांगताना दाखला देणे.
उदा:
लहानपण दे गा देवा, मुंगी साखरेचा रवा
ऐरावत रत्न थोर ,त्यासी अंकुशाचा मार
[संपादन] अर्थान्तरन्यास
- एखाद्या विधानाच्या समर्थनार्थ विशेष उदाहरणे देणे आणि सिद्धांत मांडणे.
(अर्थान्तर- दुसरा अर्थ, न्यास- शेजारी ठेवणे )
तदितर खग भेणे वेगळाले पळाले
उपवन-जल-केली जे कराया मिळाले
स्वजन गवसला जो त्याजपाशी नसे तो
कठिण समय येता कोण कामास येतो?
[संपादन] स्वभावोक्ती:
- एखाद्या व्यक्त्तीचे,प्राण्याचे,वस्तूचे,स्वाभाविक स्थितीचे,हालचालीचे यथार्थ पण वैशिष्ट्यपूर्ण वर्णन.
उदा: गणपतवाणी विडी पिताना चावायाचा नुसतीच काडी
म्हणायचा अन मनाशीच की या जागेवर बांधीन माडी
मिचकावुनी मग उजवा डोळा आणि उडवुनी डावी भिवई
भिरकावुनि ती तशिच द्यायचा लकेर बेचव जैसा गवई
[संपादन] अनुप्रास:
- एखाद्या वाक्यात किंवा कवितेच्या चरणात एकाच अक्षराची पुनरावृत्ती होऊन त्यातील नादामुळे जेव्हा त्याला सौंदर्य प्राप्त होते, तेव्हा अनुप्रास अलंकार होतो.[1]
उदा: (ल)
गडद निळे गडद निळे जलद भरुनि आले
शितलतनु चपलचरण अनिलगण निघाले
रजनीतल,ताम्रनील
स्थिर पल जल पल सलील
हिरव्या तटि नावांचा कृष्ण मेळ खेळे.
पेटविले पाषाण पठारावरती शिवबांनी (प)
गळ्यामधे गरिबच्या गाजे संतांची वाणी (ग)
[संपादन] चेतनगुणोक्ती:
- निर्जीव वस्तू सजीव आहे असे कल्पून त्या सजीवांप्रमाणे कृती करतात असे वर्णन असते.
उदा:
- आला हा दारी उभा वसंत फेरीवाला
पोते खांद्यावरी सौद्याचे, देईल ज्याचे त्याला
[संपादन] यमक:
कवितेच्या चरणात ठराविक ठिकाणी एक किंवा अनेक अक्षरे वेगळ्या अर्थाने आल्यास यमक अलंकार होतो.
उदा: जाणावा तो ज्ञानी
पूर्ण समाधानी
निःसंदेह मनी
सर्वकाळ
[संपादन] पुष्ययमक
सुसंगति सदा घडो, सुजनवाक्य कानी पडो
कलंक मतिचा झडो, विषय सर्वथा नावडो
[संपादन] दामयमक
आला वसंत कविकोकिल हाही आला
आलापितो सुचवितो अरुणोदयाला
[संपादन] श्लेष:
एकच शब्द वाक्यात दोन अर्थांनी वापरल्याने जेव्हा शब्दचमत्कृती साधते तेव्हा श्लेष अलंकार होतो.
उदा: सूर्य उगवला झाडीत...
म्हारीण* रस्ता झाडीत...
शिपाई गोळ्या झाडीत...
अन् वाघहि तंगड्या झाडीत...
राम गणेश गडकरीकृत हे एक "झाडीत" या शब्दावरील श्लेषाचे उदाहरण
- जातीयवाचक शब्दाबद्दल क्षमस्व. आहे तसे लिहिले आहे.
[संपादन] शब्दश्लेष
- वाक्यात दोन अर्थ असणाऱ्या शब्दाबद्दल दुसऱ्या अर्थाचा शब्द ठेवल्यास श्लेष कायम राहिला तर त्यास अर्थश्लेष म्हणतात अन्यथा त्यास शब्दश्लेष म्हणतात.
उदा: मित्राच्या उदयाने कोणाला आनंद होत नाही?
मित्र- सूर्य/सवंगडी
[संपादन] अर्थश्लेष
वाक्यात दोन अर्थ असणाऱ्या शब्दाबद्दल दुसऱ्या अर्थाचा शब्द ठेवल्यास श्लेष कायम राहिला तर त्यास अर्थश्लेष म्हणतात अन्यथा त्यास शब्दश्लेष म्हणतात.
उदा: तू मलिन,कुटिल,नीरस जडहि पुनर्भवपणेहि कच साच कच - केस/कच हा हा
[संपादन] सभंग श्लेष
उदा: श्रीकृष्ण नवरा मी नवरी
शिशुपाल नवरा मी न-वरी
कुस्करू नका ही सुमने
जरी वास नसे तिळ यांस, तरी तुम्हांस अर्पिली सु-मने
ते शीतलोपचारे जागी झाली हळूच मग बोले
औषध नलगे मजला, परिसुनि माता 'बरे' म्हणुनि डोले
[संपादन] असंगती
- कारण एका ठिकाणी आणि त्याचे कार्य दुसऱ्याच ठिकाणी असे वर्णन असते.
कुणि कोडे माझे उकलिल का? कुणी शास्त्री रहस्य कळविल का?
हृदयी तुझ्या सखि, दीप पाजळे, प्रभा मुखावरि माझ्या उजळे
गुलाब माझ्या हृदयी फुलला, रंग तुझ्या गालावर खुलला
[संपादन] सार
- एखाद्या वाक्यातील कल्पना चढत्या क्रमाने मांडून उत्कर्ष किंवा अपकर्ष साधणे.
काव्यात नाटके रम्य, नाटकांत शकुंतला
त्यामध्ये चवथा अंक, त्यातही चार श्लोक ते
[संपादन] व्याजस्तुती
- बाह्यतः स्तुती आणि आतून निंदा अथवा ह्याच्या उलट असे वर्णन.
होती वदनचंद्राच्या दर्शनाचीच आस ती
अर्धचंद्र तू द्यावा, कृपा याहून कोणती
[संपादन] व्याजोक्ती
(व्याज + उक्ती=खोटे बोलणे)
- एखाद्या गोष्टीचे खरे कारण लपवून खोटे दुसरेच कारण देणे.
येता क्षण वियोगाचे पाणी नेत्रांमध्ये दिसे
'डोळ्यात काय गेले हे?' म्हणुनी नयना पुसे
