ყოვლისშემძლეობის პარადოქსი

ვიკიპედიიდან

იბნ რუშდი (1126-1198), ერთ-ერთი პირველი ფილოსოფოსი, რომელმაც ყოვლისშემძლეობის პარადოქსი წამოაყენა

ომნიპოტენციის ანუ ყოვლისშემძლეობის პარადოქსი არის ფილოსოფიური დილემა, რომელიც წარმოიქმნება ომნიპოტენციური (ყოვლისშემძლე) ქმნილების არსებობის დაშვებისადმი ლოგიკური მიდგომით. კერძოდ, პარადოქსი იქმნება შეკითხვის დასმისას:

შეუძლია თუ არა ყოვლისშემძლე ქმნილებას საკუთარი ყოვლისშემძლეობის შეზღუდვა.

ზოგიერთი ფილოსოფოსის აზრით ეს პარადოქსი ამტკიცებს იმას, რომ შეუძლებელია ამგვარი (ყოვლისშემძლე) არსების არსებობა; სხვებს კი მიაჩნიათ, რომ პარადოქსი იქმნება ყოვლისშემძლეობის კონცეფციის არაზუსტი გაგების გამო. უფრო მეტიც, მთელი რიგი ფილოსოფოსებისა მიიჩნევენ, რომ მტკიცება იმაზე, რომ ესათუის არსება ომნიპოტენტურია ან პირიქით, მცდარი დილემაა, ვინაიდან ის თავს არიდებს სხვადასხვა ხარისხის ომნიპოტენციის შესაძლებლობას.

პარადოქსი ემყარება აბრაამისეული რელიგიების ღმერთის განსაზღვრებას, თუმცა ეს აუცილებელი პირობა არ არის. შუა საუკუნეებიდან მოყოლებული, ფილოსოფოსებმა ამ პარადოქსის ფრაზირება მრავალი ფორმით სცადეს, რომელთა კლასიკური მაგალითია: “შეუძლია ომნიპოტენტურ არსებას შექმნას ქვა იმდენად მძიმე, რომ თავად ამ ომნიპოტენტურმა არსებამაც ვერ ასწიოს?” პარადოქსის ამგვარი სახით ფორმულირებას რამდენიმე ხარვეზი აქვს, თუმცა როგორც ყველაზე განთქმული ვერსია, ის თვალსაჩინო ილუსტრაციაა ამ პარადოქსის ანალიზის სხვადასხვა მეთოდებისა.

ყოველისშემძლეობის პარადოქსის სრულყოფილი ანალიზისთვის საჭიროა ომნიპოტენციის ზუსტი განსაზღვრების დადგენა. ეს განსაზღვრება ვარირებს სხვადასხვა კულტურასა და რელიგიებში, და ასევე ფილოსოფოსებს შორისაც. ამ ცნების საყოველთაოდ მიღებული განსაზღვრებით ის ყოვლისშემძლე, უძლიერესი არსებაა, თუმცა ეს არ არის საკმარისი ომნიპოტენციის პარადოქსისთვის. პარადოქსის ფორმულირება შეუძლებელია, მაგალითად, თუ ჩავთვლით, რომ ომნიპოტენციურ არსებას შეუძლია იმოქმედოს ლოგიკური ჩარჩოების შეზღუდვების გარეთაც. პრობლემისადმი თანამედროვე მიდგომები პარადოქსს იხილავენ სემანტიკის შესწავლით, ეჭვქვეშ აყენებენ რა ენის, და მაშასადამე ფილოსოფიის, შესაძლებლობას ახსნას თავად ომნიპოტენციის კონცეფცია.

[რედაქტირება] ფილოსოფიური ახსნა

შეკითხვის “შეუძლია ომნიპოტენტურ არსებას შექმნას ქვა იმდენად მძიმე, რომ თავად ამ ომნიპოტენტურმა არსებამაც ვერ ასწიოს?” ანალიზი შესაძლებელია შემდეგნაირად:

• არსებას შეუძლია შექმნას ქვა, რომელსაც ის ვერ ასწევს, ან პირიქით, მას არ შეუძლია შექმნას ქვა, რომელსაც ის ვერ ასწევს.

1. თუ არსებას შეუძლია შექმნას ქვა რომელსაც ის ვერ ასწევს, მაშინ ის აღიარებს რომ მას არ შეუძლია რაღაცის გაკეთება და მაშასადამე არ არის ყოვლისშემძლე.
2. თუ არსებას არ შეუძლია შექმნას ქვა რომელსაც ის ვერ ასწევს, მაშინ ის აღიარებს რომ მას არ შეუძლია რაღაცის გაკეთება და შესაბამისად არ არის ყოვლისშემძლე.

ამგვარი ახსნა სარკისებურად ირეკლავს მეორე კლასიკურ პარადოქს - დაუბრკოლებელი ძალის პარადოქსს: რა მოხდება მაშინ, როცა დაუბრკოლებელ ძალას შეხვდება უძრავი ობიექტი? ამ პარადოქსის პასუხი ამგვარია: თუ ძალა დაუბრკოლებელია, მაშინ ამავე განსაზღვრებით არ არსებობს ნამდვილად უძრავი ობიექტი; და პირიქით, თუ უძრავი ობიექტი სინამდვილეში არსებობს, მაშინ ვერანაირი ძალა ვერ განისაზღვრება როგორც ჭეშმარიტად დაუბრკოლებელი. ამგვარი პარადოქსები ემყარება ზოგად მტკიცებებს, მაგრამ ვერ პასუხობს ყოვლისშემძლეობის განსაზღვრების საკითხს.

ვინმემ შესაძლოა პარადოქსი გადაჭრას თუ ჩავთვლით, რომ ყოვლისშემძლეობა აუცილებლად არ მოიცავს ყველაფრის შესაძლებლობას ერთსა და იმავე დროს, ანუ ყოველთვის. შესაბამისად, არგუმენტი შეიძლება ამგვარად ჩამოყალიბდეს:

1. არსებას შეუძლია შექმნას ქვა, რომელსაც იმ მომენტში ის ვერ ასწევს.
2. თუმცა, არის რა ყოლისშემძლე, არსებას ყოველთვის შეუძლია მოგვიანებით შეამციროს ქვის წონა ან საკუთარ თავს მისცეს დამატებითი სიძლიერე, რათა შესძლოს ამ ქვის აწევა. მაშასადამე, ეს არსება ლეგიტიმურად ყოვლისშემძლედ რჩება.

ამ შეხედულების მცირეოდენი ვარიაცია ედება საფუძვლად ქრისტიანულ სარწმუნოებას. ქრისტიანულ სახარებებში ყოვლისშემძლე შემქმნელი საკუთარი ნებით იცლის საკუთარი ძალის ნაწილს და საკუთარ ქმნილებაში აღწევს. ამგვარი სცენარით, ყოვლისშემძლე არსება საკუთარ თავს ზღუდავს (გარკვეულ ფარგლებში) იმ კანონებით, რომლითაც მან სამყარო შექმნა. საკუთარი ქმნილებიდან გამოსვლის შემდეგ ეს არსება უკან იბრუნებს მის განუსაზღვრელ ძალას. ამგვარ ლოგიკაზე დაყრდნობით ყოვლისშემძლეობის განსაზღვრება ისევ საორჭოფო ხდება: შეუძლია კი ყოვლისშემძლე არსებას შექმნას ქვა იმდენად მყარი და უცვლელი, რომ თავად ამ არსებამაც ვერ შეძლოს მისი წონის შემცირება? უფრო მეტიც, ახვევს კი ამგვარი სიტუაცია თავს ყოვლისშემძლე არსებას წინაპირობას, რათა მან მოგვიანებით შეამციროს ქვის წონა -- ზღუდავს რა ამით ყოვლისშემძლე არსების თავისუფალ ნებას?

დაუბრკოლებელი ძალის პარადოქსზე კლასიკური მტკიცების ხარვეზები ნათელი ხდება თანამედროვე ფიზიკის კონტექსტში, სადაც ყუმბარა, რომლის ტრაექტორიის შეცვლა შეუძლებელია და კედელი, რომლის დანგრევა შეუძლებელია არის ფიზიკურად შეუძლებელი ტიპის ობიექტები, ანუ ობიექტები, რომელთაც უსასრულო ინერციულობა ახასიათებს. თუმცა, ეს ფიზიკის არგუმენტებია, რაც პირდაპირ ვერ პასუხობს პარადოქსის ლოგიკას; ის მხოლოდ ზეგავლენას ახდენს პარადოქსის ილუსტრაციისთვის ფილოსოფიული მაგალითების ჩვენეულ არჩევანზე. შესაბამისად, კლასიკური განსაზღვრება ყოვლისშემძლეობის პარადოქსისა - ქვა იმდენად მძიმე, რომლის აწევა მის ყოვლისშემძლე შემქმნელს არ შეუძლია - არისტოტელესეულ მეცნიერებას ეფუძნება. ეს განსაზღვრება უშვებს, რომ კოსმოსი გეოცენტრიულია და დედამიწა ბრტყელია - შეიძლება კი ქვის აწევა პლანეტის ზედაპირიდან? უფრო მეტიც, თუ მოვიაზრებთ ქვის პოზიციას მზესთან მიმართებაში, რომლის ირგვლივაც პლანეტა მოძრაობს, შეიძლება დავასკვნათ, რომ ქვის აწევის პროცესი მუდმივია. პედნტურად თუ ვიმსჯელებთ, თანამედროვე ფიზიკა მიუთითებს, რომ ფრაზის ამგვარი არჩევანი საკმაოდ სუსტია, თუმცა ეს თავისთავად არ იძლევა იმის საბაბს, რომ ვუარჰყოთ ყოვლისშემძლეობის პარადოქსის ფუნდამენტალური კონცეფცია. ფიზიკოსი სტივენ ჰავკინგის მიერ შემქმნელი ღვთაებისა და ბუნების კანონთან მიმართებაში ჩამოყალიბებული განსაზღვრებით, კლასიკური მსჯელობა შეიძლება შემდეგნაირად გადაკეთდეს:

1. ყოვლისშემძლე არსება ქმნის სამყაროს, რომელიც არისტოტელესეულ ფიზიკის კანონებს ემორჩილება.
2. ამ სამყაროს შიგნით, შეუძლია კი ყოვლისშემძლე არსებას შექმნას ქვა იმდენად მძიმე, რომ თავადაც ვერ ასწიოს იგი?

მეცნიერ-პუბლიცისტი ჯეიმს გლიკი, რიჩარდ ფეინმანის ბიოგრაფიაში აღნიშნავს, რომ ამგვარი პარადოქსი წარმოიშვა, როცა მეცნიერებმა დაიწყეს კამათი ატომთა არსებობის შესახებ: შეეძლო კი ყოვლისშემძლე არსებას, ამ შემთხვევაში, ქრისტიანულ ღმერთს, შეექმნა ატომები, რომელთაც ის თავადაც ვერ გახლეჩდა?

მარტივი წარმოდგენით, ყოვლისშემძლეობის პარადოქსი კონცეპტუალურად მსგავსია ტოლერანტული საზოგადეობების მიერ არატოლერანტთა მიმართ არატოლერანტობის, ვინაიდან არატოლერანტობის ტოლერანტობით ეს საზოგადოება თავად იქნებოდა არატოლერანტული. მსგავსად, როცა ღმერთი იგულისხმება, როგორც ყოვლისშემძლე, ეს განსაზღვრება უნდა გავიგოთ ისე, რომ ის გამორიცხავს ნებისმიერ საქმიანობას, რომელიც ყოვლისშემძლეობას კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენებდა. მაგ. ღმერთის უკვდავობა მის ყოვლისშემძლეობას კი არ ჩრდილავს, არამედ ხაზს უსვამს მას. მაშასადამე, პარადოქსი შეიძლება გადაწყდეს იმ პირობის შემოტანით, რომ ღმერთი საკუთარი უნაკლობით შეზღუდულია და ამგვარად ის ვერ შექმნის ქვას იმდენად მძიმეს, რომელსაც თავად ვერ ასწევდა. ჩაითვლება თუ არა ის ყოვლისშემძლედ კი უკვე მხოლოდ სემანტიკის საკითხია.