Jorge Luis Borges
From Wikipedia
 |
|
| Profesiono: | skriptisto |
|---|---|
| Stato: | Arjentinia |
| Nask-dio: | 24ma di agosto 1899 |
| Nask-urbo: | Buenos Aires, Arjentinia |
| Mort-dio: | 14ma di junio 1986 |
| Mort-urbo: | Genève, Suisia |
JORGE Francisco Isidoro LUIS BORGES Acevedo, naskinta ye 24ma di agosto 1899 en Arjentinia, mortinta ye 14ma di junio 1986 en Suisia, esis Arjentiniana skriptisto qua konsideresas kom un de la maxim grava literatur-figuri di la 20ma yarcento. Konocata pro lua fantastika rakonti e fiktivajo-esayi, Borges esis anke poetisto, kritikisto, tradukisto e literaturisto. Frequa temi es labirinti, infinit e simetrika. En kompanio di Adolfo Bioy Casares lu anke publikigis sub la komuna pseudonimi H. Bustos Domecq e B. Suárez Lynch.
Indexo |
[redaktar] Vivo
[redaktar] Yuneso
Borges naskis en Buenos Aires, Arjentinia. Lua patro, Jorge Guillermo Borges Haslam, esis advokato e psikologio-profesoro, qua anke posedis literatur-aspirajo («lu probis divenar skiptisto e faliis en l'intenco», Borges unfoye dicis: «Lu kompozis kelka tre bona soneti»). Borges-matro, Leonor Acevedo Suárez, venis de old’ Uruguayan familio. Lua patro esis partale Hispaniana, partale Portugalana, e mi-Angliana e lua matro Hispaniana, e poseble Portugalana. Che lu, amba, la Hispana e l'Angla, parolesis e de maxim frua infanteso Borges esis efektive bilingual. On dicis ke lu lekteskis Shakespeare, en Angla, evanta 12 yari. Lu kreskis en la olim-distanta e ne tre prosperoza vicineso di Palermo, en larga domo kun extensa Angla-linguo biblioteko.
Jorge Guillermo Borges koaktesis aden frua retreto de la legal-profesiono pro la sama vido-falio quan afliktos lua filio, e ye 1914, la familio movis vers Genève, ube Borges-patro kuracesis da Genève-okul-specalisto dum ke Borges e sua fratrino Norah (naskinta ye 1902) vartis por skolo. Hike Borges lernis Franca linguo, pri olqua, segun semblo, lu havis inicial desfacilaji, e studiis ipse la Germana, recevinte lu bachelero di la Collège de Genève ye 1918.
Pos l'Unesma Mondo-milito-fino, la Borges-familio spensis tri varioza yari en Lugano, Barcelona, Mallorca, Sevilla, e Madrid. En Hispania, Borges divenis membro dil avangard Ultraista literatur-movado. Lua unesma poemo, «Himno a la Maro» skriptita en la Walt-Whitman-stilo, publikigesis en la magazino Grecia. Hike lu frequentis tala notinda Hispan-skriptisti, quala Rafael Cansinos Assens e Ramón Gómez de la Serna.
[redaktar] Frua skriptisto-kariero
Ye 1921, Borges retrovenis kun lua familio aden Buenos Aires ube lu importacis la doktrino di Ultraismo e lansis lua kariero kom skriptisto per publikigar poemi ed esayi en literatur-jurnali. L’unesma Borges-poemi-kolektado esis Fervor de Buenos Aires (1923). Lu kontributis al avangarda revuo Martín Fierro (olua foko «l’arto pro l’arto» kontrastis kun ita di la plus politikale-involukrita Boedo-grupo), kun-fondis la jurnali Prisma (1921–1922, distributita amase per gluar kopii an la muri di Buenos Aires) e Proa (1922–1926). Lu esis, de la unesma numero, regular kontributanto di Sur, fondita ye 1931 da Victoria Ocampo, olqua divenis Arjentinia-maxim-grava literatur-jurnalo. Ocampo el ipsa prizentis Borges ad Adolfo Bioy Casares, qua divenis Borges-frequenta-kunlaboranto ed Ocampo-bofrato, ed altra bone-konocata figuro dil Arjentiniana literaturo.
Ye 1933 Borges nominesis kom editero di la literatur-suplemento en la jurnalo Crítica, ube aparis la peci pose publikigita en «Universal Historio di la Malfamo». Ca peci jacas ula-maniere inter ne-fiktivaj-esayi e fiktivajo-rakonti, uzante fiktivajal tekniki por kontar esencale vera historii, e literatur-falsigi, pri olqui lu klamis esir tradukadi di fragmenti di famoza ma skarse lektita verki. Dum la sequanta yari, lu servis kom literatur-konsilero por la publikigo-firmo Emecé Editores e skriptis semane kolumni por El Hogar, olqua aparis de 1936 til 1939.
Komencante ye 1937, Borges-amiki trovis lu laborante en la Nativitato-nokto di 1938, Borges sufras grava kapo-vundo en acidento; dum la kuraco pri ta vundo, lu preske mortis di septicemio (Lu bazis lua 1944-rakondi «La Sudo» en ica evento). Dum la rekupero del acidento, lu skripteskis en la stilo qua lun divenigis famoza, e lua unesma rakonti-kolektado, La bifurkanta-voyi-gardeno aparis ye 1941. La libro inkluzis El Sur, peco qua inkorporis kelk autobiografial elementi, notinde l’acidento, e olqua Borges pose nomis «forsan mea meliora rakonto» Malgre ke generale ol bone recevesis, «La bifurkanta-voyi-gardeno» faliis por ganar la literatur-premii, multi en lua cirklo olun expektis. Ocampo dedikis granda porciono di la julio-1941-temo di Sur en «Desagravio por Borges»; nombroza remarkinda skriptisti e kritikisti de Arjentinia ed alonge la Hispanian-parolanta mondumo kontributis per skripturi por la projeto.
[redaktar] Matureso
Privacita pri lua ofico, lua vido diminuteskis pro la glaukomo, e nekapabla por entratenar su ipsa kom skriptisto, Borges komencis nova kariero kom publik-konferisto. Malgre certena politik-persequeso, lu esis suficante sucesoza, e divenis progresive publik-figuro, nominesis kom Prezidanto dil Arjentiniana Skriptisto-societo (1950–1953) e kom Profesoro dil Angla ed Amerikan-Literaturo (1950–1955) en l’Arjentinian Asociuro pri l’Angla Kulturo. Lua rakonto Emma Zunz konvertesis aden filmo (sub la nomo di «Dii di odio») ye 1954 da Arjentiniana direktoro Leopoldo Torre Nilsson. Cirkum catempo, Borges anke skripteskis cinemo-verki.
Ye 1955, e pos l’inicio di Ocampo, la nov anti-Peronista militar-regno lun nominis kom Nacional-Bibliotekestro. Ye ta tempo, lu divenis parblinda, quale un di lua maxim konocata precedanto, Paul Groussac (por qua Borges skriptis epitafo). Nek la koincido nek l’ironio eskapis de Borges e lu komentis pri oli en lua verko «Borges en la Hotelo Beaux», 1969:
Nadie rebaje lágrima o reproche
esta declaración de la maestría
de Dios, que con magnífica ironía
me dio la vez los libros y la noche.
Nulu varsez lakrimo o reprochez
ica deklarado
pri la maestreso di Deo
qua, kun magnifik ironio,
a me donis amba la libri
e la nokto.
La sequanta yaro lu recevis la Nacional Premio pri Literaturo e la unesma di multi honor-doktoresi, ita dil Universitato di Cuyo. De 1956 til 1970, Borges anke esis literatur-profesoro en l’Universitato di Buenos Aires, dum ke freque mantenis tempal pozesi en altr universitati.
Nekapabla por lektar e skribar (lu nultempe lernis la Braille-sistemo), lu sekundis su en lua matro, kun qua lu sempre esabis personale proxima, ed elqua laboreskis por lu kom lua personal sekretario.
[redaktar] Internacion agnosko
Lua internaciona famo venis de la frua 1960-yardeko. Ye 1961, lu recevis la Formentor-premio, olquan lu partoprenis kun Samuel Beckett. Dum ke Beckett esis bone-konocita e respektita en l’Anglaparolanta mondo, Borges en ica tempo permanis nekonocita e netradukita, Anglaparolanti divenis kurioza pri qua esis la persono qua partoprenabis la premio. L’Italiana guvernerio nominis lu Commendatore; e la Texas-Universitato en Austin lun selektis por un yaro en la Tinker-katedro. Ca duktis a lua unesma konfero-turo en Usa. L’unesma traduki di lua verko aden l’Angla aparis ye 1962, kun konfero-turi en Europa ed iti di l’Andes-regiono di Sudamerika en la pos-yari. Ye 1965, la Rejino Elizabeth 2ma dil Unionita Rejio institucis lu Britanial-Imperio-Oficiro. Ye 1980 lu premiizesis kun la Premio mondal Cino Del Duka e nombroz’ altra honori akumulesis super la yari, tala quala la Franca-honor-legiono ye 1983, la Cervantes-premio, ed inkluze Specal Edgar-Allan-Poe-premio di la Misterio-Skriptisti di Usa, «por distinginda kontributajo a la misterio-jenro».
Ye 1967, Borges komencis kin-yaral periodo di kunlaborado kun l’Usana tradukisto Norman Thomas di Giovanni, to quo helpis lu por divenar plu bone konocita en l’Anglaparolanta mondo. Lu anke sequis publikigante libri, inter li «L’Imaginal-enti-libro» (1967, kunskriptita kun Margarita Guerrero), L’informo di Brodie (1970), e La sablo-libro (1975). Lu anke konferis fekunde. Multa di ta konferi antologiizesis en volumi tala quala Sep nokti e non esayi Dante-atra.
Malgre konkursir adminime de la posa 1960-yardeko, Borges nule adjudikesis kun la Nobel-literatur-premio. Specale en la posa 1980-yardeko, kande Borges certe oldeskis e maladeskis, la manko por lun grantar la premio divenis manifestat omisajo. On spekulis ke Borges judikesis nekonvenanta por recevar la premio pro lua tacata apogo di, o repugneso a kondamnar, la militistal-diktatoreso qua instalesabis en Arjentinia, Chili, Uruguay ed altraloke. Malgre ca politikal posturo repulsis de lua su-deskriptajo kom «anarka-pacifista» ol koaktis Borges ad unionar su a la distinginda bando di Nobel-literatur-premio ne-gananti, grupo qua inkluzas, inter altri, a: Graham Greene, James Joyce, Vladimir Nabokov, Leo Tolstoy ed Alfonso Reyes (Borges dicis pri Reyes: «la maxim-bona prozo-skriptisto en la Hispana di irgatempo»). Lu tamen recevis la Ierusalem Premio ye 1971, adjudikajo por skriptisti qui traktas temi pri homo-libereso e pri la socio.
[redaktar] Posa personal vivo
Kande Perón retroiris de l’exilo e ri-elektesis kom prezidanto ye 1973, Borges nemediate demisionis de Nacional-biblioteko-direktisto.
Borges koaktesis por mariajar su, unesme ye 1967 da lua matro, elqua super 90 yari evanta e previdante elua propra morto, deziris trovar ulu qua suciis lua blinda filio. Talmaniere el ed ilua fratino Norah aranjis por Borges mariajo kun la recenta vidvino Elsa Astete Millán. On dicas ke Borges nule perfektigis la mariajo. Lu e lua spozo dormis en singla dormo-chambri e la mariajo duris min kam 3 yari. Pos la legala separo, Borges retroiris che lua matro, kun qua lu vivis til elua morto a 99. Pose lu vivis sola en la mikr apartamento quan lu partoprenabis kun el e suciesis da lua menajisto di multa dekyari.
Pos 1975, lua-matro-morto-yaro, Borges komencis serio di extensal viziti a landi tra la totmondo, qua duris til lua morto-tempo. Lu ofte akompanesis en ta voyaji da helpanto, María Kodama, Arjentinianino kun Japonian e German ancestri.
Jorge Luis Borges mortis pro hepato-kancero en Genève e sepultesis en la Cimetière des Rois (Plainpalais), ube por konsterno di lua intima tot-vivo-amiki, Adolfo Bioy Kasares, lu mariajesis in extremis kun María Kodama. El anke obtenis l’absoluta lua-verki-direktado, quo, segun on kalkulas, produktas yar-rento di multa milion dolari. Kodama denuncesis da la prestijoza Franc editero Gallimard e da reput’ intelektemi, tala quala Beatriz Sarlo, elqua deklaris ke Kodama esis obstaklo por la serioza lekturo di Borges-verki.
[redaktar] Verko
Ultre lua rakonti qui lun famozigis, Borges anke skriptis poezio, esayi, multa cinemo-verki, e konsiderinda literatur-kritiko-tomi, prologi e recensi, editis nombroz’ antologii, e esis distinginda tradukisto de l’Angla, l’Anglosaxona, la Franca, la Norvegiana e la Germana literaturo aden la Hispana. Lua blindeso (qua, lua-patratre, aparis dum l’adulteso) forte influis lua posa skripturi. Superega inter lua intelekt-interesi esis l’elementi di mitologio, matematiko, teologio, filozofio, e, kom personal integro di ci, lua sentado di la literaturo kom amuzo: singla diciplini kelkafoye traktesis kom skriptist-ludili ed altrafoye traktesis tre serioze.
Borges vivis dum la maxim granda parto di 20-yarcento, do radikizitesis en la modernist-periodo di kulturo e literaturo, partikulare en la simbolismo. Lua fiktivajo es profunde lernita, e sempre kurta. Kom lua samtempa Vladimir Nabokov e la kelke plu olda James Joyce, lu kombinis intereso en lua nask-lando kun plu ampl’ interesi. Lu anke partoprenis lia multa-linguismo e lia ludemeso pri linguo, ma dum ke Nabokov e Joyce tendencis, dum lia-vivi-avanco, pokope vers plu vasta verki, Borges restis miniaturisto. Anke inverse a Joyce e Nabokov, sua verko divenis distanta de qua lu referis kom «la baroko», dum ke olia movis vers co: la posa skriptur-stilo di Borges esis multe plu transparent e naturalista kam lua frua stilo.
Multa di lua maxim popular rakonti koncernas la naturo dil tempo, infinito, speguli, labirinti, realeso, ed identeso. Multa rakonti fokigas pri fantastika temi, tala quala: biblioteko kontenanta singla posibla 410-pagino-texto («La Biblioteko di Babel»); viro qua nul experienco oblivias («Funes, la Memorioza»); artifakto per qua l’uzanto povas vidar la toteso dil universo («L’Alef»); e sekundo qua duras yaro, donit’ a paf-mortiganta viro por finar lua novelo («La Sekreta Miraklo»). Borges anke kontis relative realista rakonti di Sudamerik-vivo, rakonti di gaucho-i, vulgaruli, strad-lukteri, soldati, detektivi e historial figuri. Lu mixis realeso kun fantazio e fakti kun fiktivajo. En nombroz’okazioni, specale en lua frua kariero, ca mixuri kelkatempe tra-iris la lineo aden la feldo di informacho o falsuro.
Lua abundanta nefiktivajo inkluzas sagaca recensi di filmi e libri, kurta biografii, e plu longa filozofial meditadi pri temi tala quala la naturo dil dialogo, linguo, e pensado, e la relato inter li. Lua fiktivajo anke exploras multa di la temi qui trovesas en lua fiktivajo. Esayi tala quala «La Historio di la Tango» o lua skripturi pri l’epik-poemo «Martín Fierro» exploras kun precizigo Arjentinia-temi, tala quala l’Arjentinian identeso e la di varioza Arjentiniana subkulturi. Lua intereso en fantazio, filozofio, e l’arto di traduko evidentigesas en artikli tala quala «La Tradukisti di La Mil-ed-un Nokti», dum ke «L'Imaginal-enti-libro» par-reserchesis en la legendo-kreaturi-bestiario, en la prefaco di qua Borges skriptis, «Existis sorto di ocioza plezuro en neutil e extraordinar eruditeso». Lua intereso en fantazio partoprenesis da Adolfo Bioy Casares, kun qua Borges kun-autoris multa rakonti-kolektadi inter 1942 e 1967, ulafoye sub diferanta pseudonimi.
Borges kompozis poezio tra lua vivo. Kande lua vido dekreskis (ol iris e venis pro la lukto inter l’avancant’evo e l’avancado en okul-kirurgio), lu progresive fokigis su en skriptar poezio, pro ke lu povis enmemorigar tot-verko en la procedo. Lua poemi kontenas la sam ampla rango di interesi kam lua fiktivajo, apud questioni qui emersas de lua kritik-verki e traduki, e de lua maxim personal meditado. Ica interes-ampleso povas trovesar en lua fiktivajo, nefiktivajo, e poemi. Exemple, lua intereso en filozofial idealismo reflektesis en la fiktiva mondo di Tlön en «Tlön, Uqbar ed Orbis Tertius», en lua esayo «Nova Refuto dil Tempo», ed en lua poemo «La Kozi». Same, komuna filo traversis lua rakonto «Cirkla Ruini» e lua poemo «La Golemo».
Ultre lua propr’ original verko, Borges esis remarkinda kom tradukisto aden Hispana. Lu tradukis Oscar-Wilde-rakonti «La Felica Princo» aden la Hispana kande lu evis dek yari, forsan frua indico di lua literatur-talento. Vers la fino di lua vivo lu produktis la Hispana versiono di la Proze Eðða. Borges anke tradukis (dum ke samtempe subtile transformis) la verki di, inter altri, Edgar Alan Poe, Franz Kafka, Hermann Hesse, Rudyard Kipling, Herman Melville, André Gide, William Faulkner, Walt Whitman, Virginia Woolf, Sir Thomas Browne, e Gilbert Keith Chesterton. En nombroz’ esayi e konferi, Borges taxis la traduk-arto ed artikizis lua propra viziono di traduko. Borges sustenis la viziono pri ke traduko povus plubonigar l’originalo, e ke alternativ’ e potenciale kontre-diciva traduki di la sama verko povas esar egale valida, e pluse ke l’originalo o ke literatur-traduko povas esar nefidinda kun l’original verko.
Borges anke employis du multe neuzal literatur-formi: la literatur-falsuro e la recenso di imaginal verko. Amba konstitucas formi di moderna pseudo-epigrafio.
Lua plubone konocata literatur-falsur-kolekto venas de lua frua verko kom tradukisto e literatur-kritikisto kun reguloza kolumno en l’Arjentiniana revuo El Hogar. Kune publikigar nombroza legitima traduki, lu anke publikigis original-verki en Emanuel Swedenborg-atra o Libro-di-Mil-ed-un-Nokti-atra stilo, disimulante li quale traduki di kozi quin lu trovabis en lua lekturo. Multa di qui asemblesis en «Universal Historio di la Malfamo».
Lu prolongigis ca modelo di literatur-falsuro en multa punti dum lua kariero, exemple glitanti tri kurta false atribuita peci aden lua altre legitim e suciema reserchit’ antologio «El matrero».
Kelkafoye, konfrontita kun ideo por verko qua bordizis lo konceptuala, Borges preferis, vice sequar obvia-maniere l’ideo, skriptar peci qui satisfacis la koncepto por kompozar recenso di ne-existanta verko, skriptante quale se la verko ja kreatesabis da ul’altra persono. La maxim famoza exemplo di co esis «Pierre Menard, Autoro da la Quijote», qua imaginas 20ma-yarcental Franculo qua tante submersas lu ipsa en la mondo di la 16ma-yarcenta Hispania ke lu povas sideskar e krear larja porciono di Miguel-de-Cervantes-Don-Quijote literale, ne per memorizir Cervantes-verko, ma kom «original»-verko di lua propra intelekto. Borges-«recenso» di la fiktiva Menard-verko efektive diskutas la resonandi quin Don Quijote kolektabas tra la yarcenti ek ke ol skriptesis, latere di apertite debatar quante plu-richa Menard-verko esis kam literale identa Cervantes-verko.
Dum ke Borges esis certe la maxim granda populariganto di l’imaginar-verko-recenso, ol ne esis lua propra invento. Es probabla ke lu unesme trovabus l’ideo de «Sartor Resartus» da Thomas Carlyle, libro-longe recenso pri ne-existanta German-transcendentalist-filozofial verki e biografio pri olia egale ne-existant’autori. Ic’Arto di Versaro, registragas Borges dicanta ke ye 1916 en Genève lu «deskovris, e aplastesis da, Thomas Carlyle. Me lektis «Sartor Resartus», e me povas retrovokar multa di lua pagini; me enmemorigas li» en la introdukto a lua unesma publikigita tomo di fiktivajo, «La Bifurkanta-voyi-gardeno», Borges remarkas ke «Laboroza e povriganta foleso esus kompozar vasta libri en kinacenta pagini ensemblita pri idei qui povas perfekte rakontesar parolale en kin minuti. La maxim bona maniero por evitar lo esus pretendar ke ta libri ja existas, e prizentar rezumuri, komentaji pri li». Do lu citas amba «Sartor Resartus» e «La Yust'Azilo» da Samuel Butler, remarkinte ke, tamen, «ta verki sufras sub la imperfekteso pro ke li ipsa es libri, e ne tote min tautologial kam l’altri. Por plu racionema, plu ne-apta, e plu indolenta homo, me selektabas skriptita noti pri imaginal libri».
[redaktar] Borges-internacionismo
Borges-verko mantenis universal perspektivo qua reflektis la multa-rasal Arjentinia. Lu expozesis frua-evante a la vasta mond-literatur-kolekto di lua patro, ed experincis long-voyajal vivo: yunevante lu vizitis la frontieral pampas ube la limiti di Arjentinia, Uruguay, e Brazil nebulizas, e vivis e studiis en Suisia e Hispania; mezevante lu voyajis tra Arjentinia kom konferisto ed internacione kom vizitanta profesoro; e lu duris voyajar tra la mondo kande lu divenis plu-olda, finante lua vivo en Genève ube lu frequentis sekondar-skolo (lu nultempe eniris ad universitato). Tranante influi di multa tempi e loki, Borges-verko indijas nacionalismo e rasismo.
Borges familiareskis kun la literaturo de Arjentiniana, Hispaniana, Usana, Angla, Franca, Germana, Italiana, Islandana, Anglo-Saxona ed Old-Norvergiana fonti. Lu anke lektis multa traduki di Proxim-Oriental e For-Oriental verki. L’universalismo qua lun interesigis en mondal literaturo —ed interesanta por la lektanti dil mondo— reflektis posturo ke ne-esis konciliebla kun l’extrema nacionalismo di Perón-guvernio. Ke la guvernerio mixus su kun la Borges-employo alimentis lua skeptikismo pri la rejimo (lu etiketizis lu ipsa kom Spencer-anarkiisto en la kuverto di «Atlas»). Kande extrem’ Arjentiniana nacionalisti —simpatianta kun le Nazi— asertis ke Borges esis Juda —kun la sugesto ke lua Arjentinian’ identeso esis nesuficanta— Borges replikis en «Me Juda», ube lu indikis ke lu esus fiera pri esar Juda, ma expozis lua vera Kristana genealogio (kune remarkar ke irga «pura Kastiliano» probable havas Judi en lua ancestri ante yarmilo).
[redaktar] Multa-kultur-influi en Borges-verki
L’Arjentinia di Borges es multa-rasal lando, e Buenos Aires, la chefurbo, kosmopolit’ urbo. Ca esas inkluze plu vera dum la relative prosperoz’ epoko di Borges-infanteso e yuneso kam ye la prezento. Lor Arjentinian sendependo en 1816, la populo esas preponderante kreola —personi di Hispanian ancestri, malgre ke ol povas havar mikra mixuro di altr’ ancestri—. L’Arjentiniana nacional identeso diversigis, formacinte dum periodo di yardeko pos formal sendependo. Dum ta periodo substancal enmigro venis de Italia, Hispania, Francia, Germania, Rusia, Siria e Libano (lore parti dil Otoman Imperio), l’Unionita Rejio, Austria-Hungaria, Portugal, Polonia, Suisia, Yugoslavia, Usa, Belgia, Dania, Nederlando, Suedia, e Chinia, kun l’Italiani e Hispaniani formacante la maxim grand’ enfluado. La diverseso di kun-existanta kulturi vivante karakteriziv’ Arjentiniana vivo-stilo enuncesis specale en «Sis Problemi por Don Isidoro Parodi», kun-autoris kun Adolfo Bioy Casares, ed en la sennoma multi-rasal urbo qua es l’encenigo por «La morto e la kompaso», olqua povas esar o ne esar Buenos Aires. Borges-skripturo anke trempesas da influi ed instruktesis da eruditeso di Kristan, Budan, Islaman, e Juda fidi —inkluzante chefe religioza figuri, hereziani, e mistiki—.
[redaktar] Borges kom specalisto en la historio, kulturo e literaturo di Arjentinia
Se Borges ofte fokigis pri universal temi, lu anke kompozis substancal literatur-korpo pri temi de Arjentiniana folkloro, historio, ed ordinar’ aferi. Unesma Borges-libro, la poezio-kolekto «Fervoro pri Buenos Aires», aparis ye 1923. Konsiderante la par-atenco di Borges pri omn’ Arjentiniana kozi —extensante de Arjentiniana kulturo («Tango-historio», «Enskriburo sur Kaval-furgoni»), folkloro («Juan Muraña», «La nokto di la Donaji»), literaturo («L’Arjentiniana Skriptisto e la Tradiciono», «Almafuerte»; «Evaristo Carriego») ed ordinar’ aferi («La Monstro-festo», «Hastez, hastez» «La Mountebank», «Pedro Salvadores»)— es vere ironioza ke ultra-nacionalisti dubabus pri lua Arjentinian identeso.
Borges-intereso en Arjentiniana temi reflektas partale l’inspiro di lua familio-arboro. Borges havis Angla patral-avino qua, cirkum 1870, mariajis su kun la kreolo Francisco Borges, viro kun militistal autoritato e historial rolo en la civil-militi en to quo es nun Arjentinia ed Uruguay. Stimulita da fiereso a lua familio-heredajo, Borges ofte uzis ta civil-militi kom encenigo en fiktivajo e quaze-fiktivajo (exemple «La vivo di Tadeo Isidoro Cruz», «La mortinta viro», «Avelino Arredondo») ultre poezii («Generalo Quiroga vehas a lua morto en veturo»). La matral pre-preavo di Borges esis altra militista heroo, quan Borges nemortivigis en la poemo «Pagino por celebrar Kolonelo Suárez, Víctor en Junín».
[redaktar] Borges, Martín Fierro, e tradiciono
Dum 1920-yardeko Borges kontributis a l’avanguardal publikaji Martín Fierro, nomizita talmaniere pro la maxim importanta 19-yarcento-verko en l’Arjentiniana literaturo, Martín Fierro, gaucho-atra poemo da José Hernández, publikigit’ en du parti ye 1872 e ye 1880. Iniciale, apud altra yuna skriptisti di lua generaciono, Borges jokis kun la fiktiva Martín Fierro kom la simbolo di la karakteriziv’ Arjentiniana sajeso, ne ligata al Europana valori. Kande Borges matureskis, lu venis a plu nuancita posturo vers la poemo. Hernández-central-karaktero, Martín Fierro, es gaucho, libera, povra, pampas-habitanta, qua rekrutesas nelegale por servar en frontier-fuorto por defensar kontre l’ indijeni; lu fine desertis e divenis gaucho matrero, l’Arjentinian equivalanto ad Usana forwest-proskriptito. Borges-1953-libro di esayi pri la poemo, «Martín Fierro», separas lua grand admirado por l’estetikal vertui di la verko de lua kelka mixit’ opiniono pri la moral vertui di olua protagonisto. Lu uzas l’okaziono por tirar la nazi dil arki-nacionalist’ interpreteri di la poemo, ma desprizas ti (tala quala Eleuterio Tiscornia) quin lu vidas kom febla por komprenar lua esencal Arjentinian karaktero.
En «L’Arjentiniana Skriptisto e la Tradiciono», Borges celebras quale Hernández expresas ta karaktero en la decidiganta ceno en qua Martín Fierro ed El Moreno konkursas pri kansoni improvizar pri universal temi tala quala tempo, nokto, e la maro. La ceno klare reflektas la real-mondo-gaucho-tradiciono di paya-i —improvizita muzikal dialogi pri filozofial temi— kom diferanta ek la tipo di slango qua Hernández uzas en la chefa korpo di Martín Fierro. Borges apuntas ke konseque, Hernández sendube konocis la difero inter real gaucho-tradiciono por kompozar poezii pri universal temi, kontre la gaucho-atra maniero inter Buenos Aires literaturisti. Borges duras negar la posibleso ke Arjentiniana literaturo povus distingar ol ipsa per agar aludo a «lokal koloro», nek ol bezonus restar vera a la heredajo di la Hispania-literaturo, nek definar ol ipsa kom refuzo a la literaturo di olua kolonial fonderi, nek sequar en la nacionalista dubo pri la valideso di lua Arjentinian’ identeso. Lua skriptura es evidente plu influita da kelka literaturi kam altri, reflektante partale la partikular kontentajo di lua patro-biblioteko, e la partikular popul-kompozuro di Arjentinia dum lua vivo-tempo. Lua verko-exameno revelas plu grand’ influi de Europa ed Usa fonti kam Azia-Pacifiko od Afrika.
Poka referi ad Afrikani aparas en lua verko; la rara mencioni inkluzas partikular inventario pri la sklavo-trado-pos-efekti en «La timinda redemtanto Lazarus Morel» e nombroza simpatial referi ad Afrikan-decendanti ocidita da la fiktiva proskriptito Martín Fierro. Indijen Amerikana fonti es povra reprezentita, pro la quaze-extermino di ta populo e kulturo en la Sud-kono regiono di Sudamerika; la rara mencioni inkluzas kaptit’ Azteka sacerdoto, Tzinakán, en «La Deo-skriburo» e Amerik-indijeni qui kaptas Arjentiniani en «Rakonto di la Militisto e la Kaptito» e «La Kaptito».
«Lo gaucho-atra» havas, tamen, vasta prezenteso tra lua verko. Gaucho-i es sang-mixita (Hispanian ed indijena) e sempre asociatesabis kun la barbara, indijena e nedocil elementi di Arjentinia-kulturo.
Kontraste a lua eruditeso en Kristanal, Juda, Budal ed Islamal fonti, Borges-vidpunto dil Hinduism e la Hindi semblas formacesir per regardadar tra la simpatial lenso di la Rudyard-Kipling-verki, kom en «Aproximesko ad al-Mu’taşim».
[redaktar] Internaciona temi en Borges
• Arjentinia: Biografo di Evaristo Carriego; meritinda lektanto di Leopoldo Lugones, «Almafuerte», «Tango-historio», «Nia povr’ individualismo», «Enskriburi en kaval-furgono», «Monstro-festo», «La Sudo», «La Mountebank»
• Chinia: «La bifurkanta-voyi-gardeno», «La Vidvino Ching, Piratino»
• Chekia: Praha kom encenigo por «La Sekreta Miraklo»; forte influita da Franz Kafka
• Francia: influita da Leon Bloy, Victor Hugo, Charles Baudelaire, Stephane Mallarmé, Paul Verlaine, Arthur Rimbaud, Paul Valéry; admiranta di/esayi pri Guillaume Apollinaire; tradukisto di André Gide.
• Germania: Specal afineso kun Heinrich Heine, influita da Kurd Laßwitz; meritinda lektanto di Fritz Mauthner, Arthur Schopenhauer; «Deutsches Requiem», «German-literaturo dum la Bach-epoko»
• India: encenigo por «La viro en la solio», «Trista tigri» e «La Aproximesko ad al-Mu'taşim»
• Iran (Persia): «La maskita tintisto Hakim de Merv»; «La simurgh e l’aglo» bazita en Farīd od-dīn ‘Aţţār; «L’enigmato di Edward Fitzgerald» qua bazis lua maxim famoza verko en Omar Khayyām
• Irlanda: Influita da John Scotus Erigena, Jonathan Swift, George Bernard Shaw, subjektiv’ idealista metafizikisto George Berkeley qua esis anke Irlandana episkopo; tradukis Oscar Wilde aden la Hispana; recensi pri James Joyce; encenigo di «L’espado-formo» e «Temo di la Trahizero e la Heroo».
• Italia: Borges havis specal afineso pri La Divina Komedio da Dante, la subjekt di Non Dante-atr’ Esayi
• Japonia: «La nepolita ceremonialo-maestro Kotsukē no Sukē»
• Mexikia: «La Deo-skriburo»
• Hispania: Borges freque referas a Don Quijote e a la skriptisto Francisco de Quevedo y Villegas. Encenigo por «L’Averroes-sercho»
• Portugal: dispersita referi ad Eçá de Queiroz.
• Unionita Rejio: Extensa studio pri Angla/Anglo-saxona literaturo; influita da Samuel Butler, G.K. Chesterton, Thomas de Quincey, David Hume, Rudyard Kipling, Herbert Spencer, Robert Louis Stevenson, Thomas Carlyle; «Omn’ e nihilo», «Shakespeare-memoro»
• Usa: tradukisto di William Faulkner aden la Hispana; specal afineso pri Walt Whitman, influita da/esayi pri Edgar Allan Poe e Nathaniel Hawtorne; Mark Twain-inspirita «La timinda redemtanto Lazarus Morel»; multa film-recensi exemple: Citizen Kane («Aplastanta Filmo»);
• Skandinavia: encenigo por «Undr» e «Tri Versioni di Iudas»; konferi pri Norvegiana Saga-i; lernis Olda Norvergiana
• Uruguay: historial fiktivajo «Avelino Arredondo»
[redaktar] Religioza temi en Borges
• Budismo: «Temo di la Mendikero e la Rejo», konfero pri Budismo en Sep Nokti
• Kristanismo: Influita da John Scotus Erigena; «L’Enigmati-spegulo» partale bazita en Léon-Bloy-idei; «Historio dil Eterneso», «Tri Versioni di Iudas», «La sekto di le triadek», «La Teologi», «L’evangelio di Markus», «La mortanta teologii», frua verko Emanuel-Swedenborg-atra.
• Gnostikismo: «Defenso di la ne-vera Basilides»
• Islamismo: «Aproximesko ad al-Mu’taşim», «L’Averroes-sercho», «La maskita tintisto Hakim de Merv», «La statui-chambro»; «La simurgh e l’aglo» bazita en Farīd od-dīn ‘Aţţār; «L’enigmato di Edward Fitzgerald» qua bazis lua maxim famoza verko en Omar Khayyām; forte influita da/studita multa traduki di La-mil-ed-un-nokti
• Judismo: «La morto e la kompaso», «La Golem», «Defenso di la Qabala»; konferi pri Qabala e pri Shamuel Agnon
• Paganismo: «La domo di Asterion», «Le nemortiva»
• Zoroastrismo: «Cirkla ruini»
• Fiktiva: la herezio-chefi di Uqbar en «Tlön, Uqbar ed Orbis Tertius», «La Sekto di la Fenix»
[redaktar] Dicipuli
Malgre ke Borges ne havis direta dicipuli —pro ke ol supozus estetiko e skolo previdebla de olqui lu ipsa deskredis— exitas autori qui, segun lia kritikista, recevabas lua influo direte. La cirkonstanco ke li konocabas Borges personale e lektabas lua verko Hispane, povas influir en la verki da Josyanne Sauvigneau, Daniel Herrendorf, Carlos Fuentes ed Umberto Eco.
[redaktar] Citaji
• «La tero quan ni habitas es eroro, nekompetenta parodio. Speguli e patreso es abomininda pro ke oli olun multiplikas ed afirmas» (dogmato di la fiktiva religio en «La maskita tintisto Hakim de Merv», Parto di ca citajo anke atribuesas a Uqbar-herezio-chefo en «Tlön, Uqbar ed Orbis Tertius»: «Speguli e kopulaco es abomininda pro ke oli multiplikas la homi-nombro».)
• «Demokratio: es superstico tro propagita, misuzo di la statistiko»
• «Vivo ed morto mankabas a mea vivo. Pro ta povreso, mea laboroza amoro por ita detali»
• «La central fakto di mea vivo esabas la vorti-existo e la posibleso di texar ta vorti aden poezio».
• «Me ne skriptas por selektita minoritato, qua signifikas nihilo a me, nek por ta flatita Platonal ento konocita kom “La Masi”. Me deskredas pri amba abstrakteso, tante kara a la demagogi. Me skriptas por me ipsa e por mea amiki, e me skriptas por faciligar la tempo-paso.” (Prefaco de La Sablo-libro)
• «Qui argumentas ke l’arto ne devas propagar doktrini, referas a doktrini kontrea a le lia»
• «La bon’ amikeso rezistas la nefrequeso»
• «Arjentinia ed Unionita Rejio semblas du kalvi luktante pro pektilo, l’insuli devus donacesar a Bolivia por ke ol havas ekiro a la maro». (Pri Faulklands)
• «On dicas ke la franca linguo es tante perfekta ke ne bezonas skriptisti. Inverse, on dicas ke la hispana-linguo es linguo qua desesperita pri olua ipsa febleso bezonas produktar singlatempe un Góngora, un Quevedo, un Cervantes»
[redaktar] Trivialaji
Borges asertis ke lu aquiris lua eruditeso lektante singladie pagini del Encyclopædia Britannica.
Anke remarkesas ke Borges inspiris Gene Wolfe por krear la rolo dil maestro Ultan, blinda bibliotekisto, en lua verko «La Libro di la Nova Suno». Kelka yari pose Umberto Eco inspirat en Borges kreis la figuro di la blinda bibliotekisto Jorge de Burgos en lua novelo «La Nomo di la Rosa».
[redaktar] Verki-listo
[redaktar] Kolektadi
• Inquisiciones (1925). Exkluzita da Borges ipsa de lua Plena Verkaro
• Discusión (1932)
• Poemas (1943)
• Ficciones (1944)
• El Aleph (1949)
• El hacedor (1960)
• El informe de Brodie (1970)
• El oro de los tigres (1972)
• El libro de arena (1975)
• Libro de sueños (1976)
• Nueva antología personal (1980)
[redaktar] Rakonti
• «Tlön, Uqbar, Orbis Tertius» (1940). Inkluzata en Ficciones
• «La biblioteca de Babel» (1941). Inkluzata en Ficciones
• «El Zahir» (1949). Inkluzata en El Aleph
• «El libro de arena» (1975). Inkluzata en El libro de arena
[redaktar] Altra verki
• Fervor de Buenos Aires 1923
• Luna de enfrente 1925
• Cuaderno San Martín 1929
• Evaristo Carriego 1930
• Historia universal de la infamia 1935
• Historia de la eternidad 1936
• Otras inquisiciones 1952
• El otro, el mismo 1964
• Para las seis cuerdas 1965
• Elogio de la sombra 1969
• La rosa profunda 1975
• La moneda de hierro 1976
• Historia de la noche 1977
• Siete noches 1980
• La cifra 1981
• Nueve ensayos dantescos 1982
• La memoria de Shakespeare 1983
• Atlas 1984
• Los conjurados 1985
[redaktar] Verki exkluzita da Borges ipsa de lua Plena Verkaro:
• Inquisiciones (1925)
• El tamaño de mi esperanza 1926
• El idioma de los argentinos 1928
