Διαφωτισμός
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Ο Διαφωτισμός αποτελεί σημαντικό πνευματικό κίνημα που τοποθετείται στα μέσα του 18ου αιώνα, τον οποίο οι ίδιοι οι Γάλλοι Διαφωτιστές απεκάλεσαν «Siècle des lumières», θεωρώντας τους εαυτούς τους ως φωτοδότες.
Ο Διαφωτισμός παρατηρήθηκε αρχικά στην Γαλλία και αργότερα στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης προετοιμάζοντας παράλληλα το έδαφος για την Γαλλική Επανάσταση. Οι διαφωτιστές πρέσβευαν τον ορθολογισμό και την πίστη στην πρόοδο, αξιώνοντας αλλαγές σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης δράσης, στους πολιτικοκοινωνικούς θεσμούς, την οικονομία, την εκπαίδευση και τη θρησκεία. Τάχθηκαν υπέρ της ατομικής ελευθερίας και ενάντια στην τυρρανική διακυβέρνηση και την καταπίεση που ασκούσε η Εκκλησία.
Βασικός φορέας των νέων ιδεών που έφερε ο Διαφωτισμός ήταν η ανερχόμενη αστική τάξη που μέχρι εκείνη την εποχή παρέμενε αποκλεισμένη από το σύστημα της απολυταρχίας. Ανάμεσα στους σημαντικούς εκφραστές του Διαφωτισμού τοποθετούνται ο Βολταίρος και ο Μοντεσκιέ. Οι Διαφωτιστές Ντενί Ντιντερό και d'Alembert συγκρότησαν το ιδεολογικό υπόβαθρο του Διαφωτισμού στην Εγκυκλοπαίδεια. Παράλληλα ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ διατύπωνε τη θεωρία του Κοινωνικού Συμβολαίου, προτρέποντας σε μια Ευρώπη που θα υποστήριζε τα δικαιώματα του ανθρώπου.
[Επεξεργασία] Ιστορία του Διαφωτισμού
[Επεξεργασία] 17ος αιώνας
Οι ρίζες του κινήματος του Διαφωτισμού καλύπτουν πλεόν και μεγάλο μέρος του 17ου αιώνα.Περισσότερο η φιλοσοφία που αναπτύχτηκε στον 17ο αιώνα ονομάζεται από πολλούς ιστορικούς ως η "Εποχή του Ρασιοναλισμού".Η Ένδοξη Επανάσταση το 1688 στην Αγγλία σηματοδοτεί την αρχή του τέλους για την απόλυτη μοναρχία στην Ευρώπη,ενώ παράλληλα προς τα τέλη του 17ου αιώνα εκδίδονται τα πρώτα γραπτά του Διαφωτισμού.
[Επεξεργασία] Επανάσταση στις επιστήμες
Ήδη από τον 16ο αιώνα,ο Μονταίν εφάρμοσε τον σκεπτικισμό.Μπερδεμένος απο τις πολλές θρησκευτικές διαμάχες αποσύρθηκε και έγραψε τα περίφημα Δοκίμια(Essais). Ο σκεπτικισμός πήρε μια πιο ακραία μορφη στον Ρενέ Ντεκάρτ στα μέσα του 17ου αιώνα. Το κίνημα του Διαφωτισμού ήταν ουσιαστικά μια επιμήκυνση των ανακαλύψεων του Κοπέρνικου τον 16ο αιώνα,και στη συνέχεια του Γαλιλαίου. Η αλήθεια ότι η Γή κινείται γύρω από τον Ήλιο και όχι το αντίστροφο έθεσε υπό αμφισβήτηση πολλές ιδεες που ως τότε θεωρούνταν δεδομένες και διδάσκονταν στα πανεπιστήμια και προστατεύονταν από την Εκκλησία. Επιπλέον η ανάπτυξη των μαθηματικών,της φυσικής και της ιατρικής βοήθησαν στην καλυτερη οργάνωση στην διάδοση της γνώσης στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια. Ο Ρενέ Ντεκάρτ έχοντας διαγράψει μια λαμπρή καριέρα ως επιστήμονας ένιωθε την ανάγκη να ανανεώσει τις επιστημονικές μεθόδους(Λόγος περί Μεθόδου,1637).Συνέχισε το ίδιο έργο σε καθαρά φιλοσοφικό τομέα και η φιλοσοφία του ονομάστηε "καρτεσιανισμός".
Ο Ολλανδός Σπινόζα τάχτηκε υπερ της καρτεσιανής θεωρίας,κυρίως στο θέμα της ηθικής.Η φιλοσοφία του Σπινόζα ήταν επικεντρωμένη γύρω από μια άποψη του σύμπαντος,στην οποία ο Θεός και η φύση ήταν ένα πράγμα. Αυτή του η φιλοσοφική ιδέα θα γίνει αργότερα η κεντρική ιδέα του Διαφωτισμού,από τον [[Ισαάκ Νεύτων|Νεύτων�ιαίο σύστημα,έδιναν το έναυσμα σε οτιδήποτε επρόκειτο να ακολουθήσει το παράδειγμα του στο έργο του Μαθηματικές Αρχες της Φυσικής Φιλοσοφίας(Philosophiae Naturalis Principia Mathematica). Για να δείξουμε την μετάβαση από τον 17ο αιώνα,τον Αιώνα του Ορθολογισμού,στον 18ο αιώνα,τον Αιώνα των Φώτων όπως ονομάστηκε,το υπόδειγμα του Νεύτωνα μένει αξεπέραστο,στο ότι η επιστήμη χρησιμοποίησε γεγονότα παρατήρησης εμπερικά,όπως η δυναμική των πλανητών του Κέπλερ ή η οπτική,για να δημιουργήσει μια θεωρία που τα εξηγούσε όλα αυτά:η θεωρία της παγκόσμιας έλξης,η κοινώς γνωστή βαρύτητα.
[Επεξεργασία] Διάδοση της γνώσης-Εγκυκλοπαίδεια
Μία σημαντική αλλαγή στο κίνημα του Διαφωτισμού σε σχέση με τον προηγούμενο αιώνα,τον 17ο,έχει τις ρίζες της στην Γαλλία,με τους Εγκυκλοπαιδιστές.Αυτό το κίνημα παίρνει ως θεμέλιο την ιδέα ότι υπάρχει μια επιστημονική και ηθική αρχιτεκτονική της γνώσης,μια κατασκευή της οποίας η πραγματοποίηση είναι ένα μέσο απελευθέρωσης του ανθρώπου.Ο φιλόσοφος Ντενί Ντιντερό και ο μαθηματικός Ντ'Αλαμπέρ έκδοσαν το 1751 την Εγκυκλοπαίδεια ή Λεξικό αλφαβητικά ταξινομημένο των τεχνών και των επαγγελμάτων (γαλλ. Encyclopédie ou Dictionnaire raisonné des arts et métiers).
Όποια και αν ήταν η συμβολική δύναμη του έργου των δύο αυτών Εγκυκλοπαιδιστών,η διάδοση της γνώσης δεν ήταν το μόνο γεγονός των Εγκυκλοπαιδιστών:η διαδικασία της διάδοσης νέων ιδεών διευρύνθηκε από την τεχνική πρόοδο της διάδοσης των πληροφοριών:από το βιβλίο πέρασαν στην εφημερίδα και από εκεί στον τύπο.Τα πρώτα περιοδικά εμφανίστηκαν στην Ιταλία στα τέλη του 17ου αιώνα και γρήγορα εξαπλώθηκαν και στην υπόλοιπη Ευρώπη.Οι εφημερίδες και η αλληλογραφία μεταξύ των διανοούμενων επέτρεψαν πιο γρήγορες αλλαγές,εγκαινιάζοντας μια ενιαία πολιτιστική ενότητα.
[Επεξεργασία] Εξερευνήσεις,εμπόριο και διεθνείς σχέσεις
Μετά την ειρήνη των Πυρηναίων το 1659,η Γαλλία πήρε μια κυριαρχική θέση στην Ευρώπη,σε πολλούς τομείς. Στον 17ο αιώνα η ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου των Κάτω Χωρών εις βάρος της Ισπανίας και της Πορτογαλίας έσπρωξε τον Ολλανδό Ούγκο Γκρότιους(Hugo Grotius)να ανανεώσει τους κανόνες του διεθνούς δικαίου και να θεσει τις βάσεις για τα σημερινά φυσικά δικαιώματα.Το κέντρο βαρύτητας του ναυτικού ανταγωνισμού μετατοπιστηκε στην Βόρεια Ευρώπη. Το εμπόριο προς τις Ινδίες έβαλε τρεις ευρωπαϊκές δυνάμεις σε μεγάλο ανταγωνσιμό:τις Κάτω Χώρες,την Γαλλία και την Μεγάλη Βρετανία. Τον 18ο αιώνα ο γαλλοαγγλικός ανταγωνισμός κορυφώθηκε με τον Επταετή Πόλεμο,τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική.Η γαλλική ήττα ώθησε την Γαλλία να αναζητήσει εκδίκηση:βοήθησε τις αγγλικές αποικίες στην Βόρεια Αμερική στον αγώνα τους για ανεξαρτησία. Οι εξερευνησεις επεκτάθηκαν και σε πολύ μακρινες περιοχές,στον Ειρηνικό Ωκεανό και στην Άπω Ανατολή.
[Επεξεργασία] Κριτική στην κοινωνική οργάνωση
Το διαφωτιστικό κίνημα είναι,σε όλη του την διάρκεια,το "φούσκωμα" δύο κοινωνιολογικών πιέσεων:από την μια μία δυνατή πνευματικότητα συνοδευόμενη από την θρησκεία και την Εκκλησία,από την άλλη ένα αντικληρικό κίνημα που ασκούσε έντονη κριτική στις διαφορές ανάμεσα στην θρησκευτική θεωρία και την πρακτική,και εδραιώθηκε κυρίως στην Γαλλία.
Σε αυτή τη χώρα,η κοινωνία χωριζόταν σε τρεις τάξεις:την αριστοκρατία,τον κλήρο,και την τρίτη τάξη. Αυτός ο διαχωρισμός αντιστοιχούσε ακόμη σε αυτόν του Μεσαίωνα. Η αριστοκρατία και ο κλήρος κατείχαν σημαντικά προνόμια και δικαιώματα, χωρίς ουσιαστικά να κάνουν τίποτε. Από την άλλη πλευρά μια νέα τάξη αναδυόταν στο προσκήνιο με την ανάπτυξη του εμπορίου: η αστική τάξη που επιθυμούσε ελευθερία στον οικονομικό τομέα. Επίσης το δικαστικό σύστημα ήταν απαρχαιωμένο. Άσχετα που το εμπορικό δίκαιο είχε καταγραφεί τον 17ο αιώνα, το αστικό δίκαιο δεν είχε καταγραφεί τότε ούτε ίσχυε. Ιδιαίτερα επιθετικός προς την Εκκλησία ήταν ο Βολταίρος. Διωγμένος στην Αγγλία από το 1726 ως το 1729, εκεί μελέτησε τα έργα του Λόκ, του Νεύτωνα και το αγγλικό πολιτικό σύστημα.
[Επεξεργασία] Πολιτικές αλλαγές
Ήδη από το τέλος του 17ου αιώνα,ο Τζων Λόκ είχε καθορίσει τον διαχωρισμό των τριών εξουσιών,δηλαδή σε εκτελεστική και νομοθετική.Η δημοκρατία άρχισε να πιάνει τόπο στην Αγγλία.Ο Μοντεσκιέ ασχολήθηκε με την ιδέα του διαχωρισμού των εξουσιών,και πρόσθεσε και μία τρίτη εξουσία,την δικαστική,στο έργο του Πνεύμα των Νόμων. Η φιλελεύθερες ιδέες του Διαφωτισμού συνάντησαν ένθερμους υποστηρικτές,οι οποίοι με την σειρά τους επεδίωξαν να αλλάξουν τους πολιτικούς θεσμούς στην Ευρώπη,που μέχρι τότε θεωρούνταν κάτι το κατεστημένο.Έτσι μετά το 1750 υπήρξαν προσπάθειες να «ορθολογηστούν» οι ευρωπαϊκές μοναρχίες και οι νόμοι τους.
Η διαφωτιστική ιδέα μιας ορθολογισμένης κυβέρνησης,μέσα στα πλαίσια που χάραζε ο Διαφωτισμός,ενσαρκώθηκε στην Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας των Ηνωμένων Πολιτειών,στην Αμερική,καθώς και σε μικρότερο βαθμό,στις προτάσεις των Ιακωβίνων στην Γαλλική Επανάσταση.
Η Γαλλική Επανάσταση,με τη σειρά της,αποτελεί μια βίαιη ενσάρκωση της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού,και η επιθυμία για αλλαγή και ορθολογισμό οδήγησε στην προσπάθεια να εξαλειφθεί η Εκκλησία και ο χριστιανισμός στο σύνολο τους. Η κοινωνία,οι πολιτικοί θεσμοί,η ανθρώπινη σκέψη άλλαξε με την Γαλλική Επανάσταση,και πλεόν στις υποχρεώσεις του κράτους τέθηκαν για πρώτη φορά νέα αιτήματα,όπως η ισότητα σε όλους τους τομεις,η σωστη απονομή δικαιοσύνης κτλ.
[Επεξεργασία] Προμηνυματα της Γαλλικής Επανάστασης
Η Γαλλία,τον 18ο αιώνα γνώρισε μία περίοδο σχεδόν 80 χρόνων εσωτερικής ειρήνης και οικονομικής ευημερίας.Εκτός ατυτού η Γαλλία ήταν η πιο μεγάλη πληθυσμιακά χώρα στην Ευρώπη και η χώρα με την μεγαλύτερη λαμπρότητα και πρεστίζ.Η γαλλική γλώσσα και ο γαλλικός αυλικός πολιτισμός των Βερσαλλιών ακτινοβολούσαν από το Βερολίνο στην Πρωσία ως την Αγία Πετρούπολη στην Ρωσία. Εσωτερικά όμως άρχισε να γεννιέται μια αλλαγή.Οι νέες φιλοσοφικές ιδέες εξαπλώνονταν γρήγορα μέσω των σαλονιών,των καφέ και των λογοτεχνικών και επιστημονικών συναθροίσεων,και παράλληλα η η απόλυτη βασιλική εξουσία έχανε το κύρος της.
[Επεξεργασία] Η αντιβασιλεία(1715-1723)
Το 1715,ο Λουδοβίκος ΙΔ΄ αφήνει στον γαλλικό θρόνο τον δισέγγονο του,σε ηλικία μόλις πέντε ετών.Η Γαλλία είχε γίνει η πιο ισχυρή χώρα της Ευρώπης. Η αντιβασιλεία του δούκα της Ορλεάνης σημαδεύτηκε από μία γενική αποστροφή προς τις Βερσαλλίες και ότι είχε να κάνει με τον Λουδοβίκο ΙΔ΄,η ζωή έγινε πιο ανάλαφρη και ελέυθερη.
[Επεξεργασία] Το σύστημα του Law
Στον θάνατο του Λουδοβίκου ΙΔ΄ τα κρατικά ταμεία ήταν άδεια,και εισφορες των επομένων δύο ετών δεν ήταν καθόλου καλές. Με σκοπό να ξεπεραστεί αυτή η οικονομική κρίση,το προβλεπόμενο σύστημα του Σκωτσέζου οικονομολόγου Law,ο οποίος έγινε γενικός διευθυντής των οικονομικών το 1720, απέβλεπε στην αύξηση της νομισματικής μάζας ημιουργώντας χαρτονομίσματα.Έτσι το 1716 εισήγαγε το χαρτονόμισμα και ίδρυσε μια τράπεζα που έγινε το 1718 Βασιλική Τράπεζα.
[Επεξεργασία] Λουδοβίκος ΙΕ΄
[Επεξεργασία] Η διάδοση του Διαφωτισμού
Το κίνημα του Διαφωτισμού ξεχωρίζει από όλα τα προηγούμενα κινήματα διανοουμένων από τον αποδέκτη του:το ευρύ κοινό.Η πρόοδος του αλφαβητισμού και της μάθησης επέτρεψαν στο ευρύ κοινό,τον λαό γενικότερα,να δημιουργήσει μια γνώμη,μία κοινή γνώμη.Οι πολιτικές και φιλοσοφικές συζητήσεις υπερβαίνουν τα μέχρι τότε στενά όρια του κύκλου των συγγραφέων και των ανθρώπων των γραμμάτων και γίνονται πλέον υπόθεση και του λαού.
[Επεξεργασία] Τα σαλόνια και τα καφέ
Ο πρώτος φορέας των καινούριων ιδεών υπήρξαν τα καφέ,και κυρίως τα καφέ του Παρισιού,και τα οποία αποτελούν τα καταφύγια νεαρών ποιητών και διαφόρων άλλων ανθρώπων που συζητούν παθιασμμένα για τις νέες ιδέες και φιλοσοφίες. Εκτός από τις ακαδημίες,που πολλές ιδρύθηκαν ήδη από τον 17ο αιώνα,δημιουργούνται τώρα και βιβλιοθήκες
Αλλά κυρίως είναι τα κοσμικά σαλόνια,μέσω των οποίων το κίνημα του Διαφωτισμού γίνεται ευρέως γνωστό.Με την έννοια σαλόνια εκέινη την εποχή εννούνταν χώροι συγκεντρωσης ανθρώπων,ανεξάρτητα από το επάγγελμα,το θρησκευτικό τους πιστεύω και τις ιδέες τους,όπου έβρισκαν την ευκαιρία να εκφράσουν τις απόψεις τους και τη γνώμης τους,μιας που στη Γαλλία όπως και σε πολλά τμήματα της Ευρώπης εκείνη την περίοδο δεν επικρατούσε ελευθερία γνώμης και ελευθεροτυπία. Οι πλούσιες αστές κυρίες συνιστούν έναν κοινωνικό κύκλο από λογοτέχνες,καλλιτέχνες,ζωγράφους,ανθρώπους των γραμμάτων κ.α.,και έτσι ξεδιψούν τη δίψα τους για μάθηση και πολιτισμό.Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της μαρκησίας ντε Πομπαντούρ και της Μαντάμ Ζεοφρέν,οι οποίες είχαν δημιουργήσει έναν μεγάλο κύκλο με συνευρέσεις πολλές φορές εβδομαδιαίως.
[Επεξεργασία] Βιβλιοθήκες και ακαδημίες
Οι ακαδημίες τότε αποτελούνταν από πολύ μορφωμένους ανθρώπους που ενωναν τις δυνάμεις τους και ασχολούνταν με τα γράμματα,τις επιστήμες,και προσπαθούσαν για την διάδοση της γνώσης. Ακόμη όμως ο κλήρος και η αριστοκρατία συμμετάσχουν στην πολιτιστική ζωή,τόσο στην Γαλλία όσο και στην υπόλοιπη Ευρώπη. Σχεδόν πανομοιότυπες με τις ακαδημίες,και γεμάτες από ανθρώπους που διψούσαν για γνώση,οι βιβλιοθήκες και τα αναγνωστήρια πολλαπλασιάστηκαν,είτε από κρατική μέρμινα,είτε από δωρες πλουσίων ιδιωτών.Περιλάμβαναν επιστημονικές εργασίες,μεγάλα λεξικά,και αποτελούνταν από αίθουσες μελέτης και αίθουσες συζητήσεων.
Ολες αυτες οι λεσχες και τα σωματία της γνώσης λειτουργούν όπως και τα σαλόνια και σχηματιζαν μεταξύ τους επαρχιακά,εθνικά ακόμη και ευρωπαϊκά δίκτυα ανταλλαγής βιβλίων και αλληλογραφίας.Τα πάντα ερευνούνταν και συζητιόνταν εκεί:από φυσικη και χημεία μέχρι αγρονομία και δημογραφία.
[Επεξεργασία] Η απήχηση του Διαφωτισμού
Κίνημα διανοουμένων,χαρακτηριστικό του 18ου αιώνα,ο Διαφωτισμός επηρέασε σημαντικά τις εξελίξεις εκείνης της περιόδου.
[Επεξεργασία] Κοινωνικές αξίες του Διαφωτισμού
[Επεξεργασία] Βαθιές αλλαγές
Αυτή η περίδος χαράκτηκε απο ριζικές μεταβολές:
- Οι επιστημονικές ανακαλύψεις(ηλιοκεντρισμός,μηχανική,ιατρική) βοηθούν στην αποτύπωση του ρασιοναλισμού και της εμπειρικής φιλοσοφίας,
- Οι κοινωνικές αξίες που υπερασπίστηκαν πολύ αποό τους Διαφωτιστές σε όλη την Ευρώπη είναι η ανεξιθρησκία,η ελευθερία και η ισότητα,
- Αυτές οι αξίες αποφέρουν καρπούς,στην Αγγλία,τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Γαλλία,με τη μορφή των φυσικών δικαιωμάτων και με τον διαχωρισμό των εξουσιών,
- Η γνώση διαδίδεται με τη βοήθεια της Εγκυκλοπαίδειας και του τύπου,
- Το γούστο για την αρχαιότητα εδραιώνεται στις τέχνες,
- Το εμπόριο αναπτύσσεται την ίδια στιγμή που η Ευρώπη ανακαλύπτει την Άπω Ανατολή και τον Ειρηνικό,
- Πολλοί σκεπτικιστές στην Γαλλία κρίνουν την κοινωνική και θρησκευτική ιεραρχία,την αριστοκρατία και την απόλυτη μοναρχία.
[Επεξεργασία] Το ιδανικό του φιλοσόφου
Η ιδανική φιγούρα του Διαφωτισμού είναι ο φιλόσοφος,άνθρωπος των γραμματων με κοινωνική λειτουργία,ο οποίος ασκεί τη λογική του σε όλους τους τομείς για να καθοδηγήσει τις αντιλήψεις,είναι ένας διανοούμενος που παρεμβαίνει στην κοινωνία,ένας «τίμιος άνθρωπος που χειριζεται τα πάντα με την λογική»(Εκγυκλοπαίδεια),«που αγωνιά να ξεσκεπάσει τα λάθη»(Ντιντερό),ένας υπερασπιστής των δικαιωμάτων του ανθρώπου.
Ανάμεσα στα πρόσωπα που κατέκριναν το εμπόριο σκλάβων,ήταν ο Ντιντερό,ο Βολταίρος και ο Μοντεσκιέ.
[Επεξεργασία] Οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού
Όπως και οι ανθρωπιστές της Αναγέννησης,έτσι και οι φιλόσοφοι του Διαφωτισμού ενδιαφέρονταν για διάφορους τομείς:ο Αμερικανός Τόμας Τζέφερσον είχε λάβει δικαστική εκπαίδευση,αλλά εξασκούσε συχνά και αρχαιολογία και αρχιτεκτονική.Ο Βενιαμίν Φραγκλίνος ήταν διπλωμάτης και φυσικός. Οι κοινωνικές ρίζες των Διαφωτιστών διαφέρουν:πολλοί κατάγονταν από αστικές οικογένειες(Βολταίρος,Τόμας Τζέφερσον),άλλοι από οικογένειες που ανηκαν σε ανώτερες κοινωνικές τάξεις(Εμμάνουελ Καντ,Ντενί Ντιντερό,Βενιαμίν Φραγκλινος),ενώ υπήρχαν και μερικοί από την αριστοκρατία(Μοντεσκιέ).
Όλοι οι φιλόσοφοι εκείνης της εποχής είχαν σχηματίσει ένα επικοινωνιακό δίκτυο και επικοινωνούσαν μεταξύ τους με επιστολές.Μας είναι γνωστή η βίαιη αλληλογραφία μεταξύ του Βολταίρου και του Ρουσσώ.Επίσης τα μεγάλα πνεύματα του 18ου αιώνα συναντιούνταν και συζητούσαν στα σαλόνια,στα καφέ και στις ακαδημίες. Επειδή όμως κριτίκαρα,πολλές φορές άγρια,την κοινωνική διάρθρωση και το πολιτικό σύστημα που κυριαρχούσε,και την μοναρχία,δεν ηταν λιγες οι φορές που εκδιώκονταν ή φυλακίζονταν. Τα βιβλία και τα συγγράματα τους αναγκάζονταν είτε να τα εκδίδουν ανώνυμα εόιτε σε χώρες όπουυπήρχε σχετική ελευθερία τύπου,όπως στην Αγγλία και τις Κάτω Χώρες.Ο Μοντεσκιέ για παραδειγμα έκδωσε το βιβλίο του Περσικά γράμματα(Lettres Persanes) στις Κατω Χώρες.
[Επεξεργασία] Βιβλιογραφία
- Gay Peter, «The Enlightenment. An Interpretation, or The Rise of Modern Paganism», 2η έκδοση, New York, 1967
[Επεξεργασία] Εξωτερικοί σύνδεσμοι
- Dictionary of the History of Ideas: Διαφωτισμός
