Нью-Ёрк (штат)

Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.

Нью-Ёрк

Сцяг {{{Назвародсклон}}} Герб {{{Назвародсклон}}}
Мянушка штата: "Імперскі штат"
Іншыя штаты ЗША
Сталіца	Олбані
Губернатар	Джордж Патакі
Плошча  - Усяго	{{{Плошча}}} км²
Насельніцтва  - Усяго (2000)  - Шчыльнасць	18,976 млн 155,18/км²
Стаў штатам
Часавы пас	{{{Часавыпас}}}
Шырыня Даўгата	40°29,7' з. ш. па 45°0,7 з. ш. 71°47' з. д. па 79°46' з. д.
Афіцыйная бачына

Нью-Ёрк (па-ангельску: New York) — штат на поўнача-усходзе ЗША, на Атлантычным узбярэжжы, у мяжы з Канадай, найбуйны ў групе Сярэдне-Атлантычных штатаў. У межах штата находзіцца найбуйны горад, эканамічны і палітычны цэнтр краіны — Нью-Ёрк. У склад штата ўваходзіць таксама буйны о. Лонг-Айленд. Пляц штата 141 тыс. кв. км, з іх больш 18 тыс. кв. км занятыя ўнутранымі водамі. Насельніцтва 18,9 млн. чалавек (трэцяе месца пасля Каліфорніі і Тэхаса) (2000), у тым ліку гарадскога каля 85 %, больш 60 % жывуць у г. Нью-Ёрку. Адміністрацыйны цэнтр — г. Олбані. Найбуйныя гарады і асноўныя прамысловыя цэнтры: Нью-Ёрк, Буфала, Рочэстэр, Сыракьюз. Іншыя буйныя гарады: Ніягара-Фолз, Ютіка, Скенектадзі, Бінгемтон, Трой.

[рэдагаваць] Гісторыя

Да часу з'яўлення еўрапейцаў у гэтых месцах жылі плямёны ірікезскай лігі і алганкіны, якія падчас еўрапейскага асадніцтва Паўночнай Амерыкі падвергнуліся значнаму знішчэнню. Засваенне рэгіёна пачалося з даследавання р. Хадсан. У Нью-Йоркскай бухце ў 1524 пабываў Дж. ды Верразана. У 1609 Генры Хадсан, які служыў у галандцаў, дайшоў па рацэ да раёна, дзе цяпер находзіцца г. Олбані. Тут у 1614-18 існавала першае селішча форт Нассаў. У 1621 гэтая тэрыторыя была ўключаная ў склад галандскіх каланіяльных уладанняў у Паўночнай Амерыцы, якія атрымалі назоў Новыя Нідэрланды. У 1626 быў заснаваны г. Новы Амстэрдам (будучы Нью-Ёрк), сталы цэнтрам галандскіх калоній. Гэтая тэрыторыя была аб'ектам працяглай англа-галандскай барацьбы. У 1664 галандскі губернатар Петер Стайвесант пад ціскам брытанскага флота здаў калонію ангельцам. З 1664 (акрамя 1673-74) ёю валодалі ангельцы (прысвойваўшыя сваёй новай калоніі найменне Нью-Ёрк). У 1664 з калоніі была вылучаная тэрыторыя, цяпер вядомая як штат Нью-Джэрсі, праз год была ўсталяваная мяжа паміж Нью-Ёркам і Каннэктыкутам, якая ў далейшым не змянялася. У 1688 Нью-Ёрк разам з іншымі калоніямі ўвайшоў у склад дамініёна Новая Англія. Пасля паўстання пад правадырствам Я. Лізлера ўлада ў калоніі на працягу двух гадоў была ў руках мяцежнікаў (1689-91). У 1691 пасля аднаўлення ўлады ангельскай кароны было прынята рашэнне аб стварэнні заканадаўчага збору. Нью-Ёрк быў цэнтрам падзей падчас войнаў з французамі і індзейцамі і шмат раз, аж да разгрому французаў у 1761, падвяргаўся спусташальным рэйдам.

У перыяд Войны за незалежнасць будучы штат таксама займаў стратэгічнае становішча ў планах бакоў. У 1776-77 на яго тэрыторыі адбываўся шэраг буйных сутыкненняў. У красавіку 1777 Нью-Ёрк ратыфікаваў Канстытуцыю ЗША і ў ліпені 1778 стаў 11-м па рахунку штатам з часовай сталіцай у г. Кінгстане (у 1797 сталіца перанесеная ў Олбані). Да канца першай чвэрці XIX у. штат меў высокаразвітую сельскую гаспадарку і мануфактурную прамысловасць з цэнтрам у г. Нью-Ёрку. Хутка развівалася транспартная сетка, чаму спрыяла як наяўнасць натуральных водных шляхоў, так і само месцазнаходжанне штата. У 1825 завяршылася будаўніцтва канала Эрі, у 1831 пабудаваная першая чыгунка, якая злучыла Олбані і Скенектадзі, а яшчэ праз 25 гадоў увесь штат быў пакрыты сеткай чыгунак. У 1830-40-е ў грамадстве адбываліся значныя перамены: развіваўся працэс дэмакратызацыі, актыўна дзейнічалі арганізацыі фермераў, жанчын, абаліцыяністаў. Былі моцныя рэфарматарскія тэндэнцыі, якія спарадзілі плеяду бачных нью-йоркскіх палітычных дзеячаў, у тым ліку Марціна Ван Бюрэна, Ўільяма Генры Сьюарда, Хораса Грылі.

Ужо да 1820 Нью-Ёрк займаў першае месца сярод штатаў па колькасці насельніцтва, перад Грамадзянскай вайной ён стаў кіроўным прамысловым штатам краіны. У Грамадзянскай вайне ў ЗША 1861-65 удзельнічаў на боку Поўначы. Больш 500 тыс. жыхароў штата прынялі ўдзел у вайне, 50 тыс. чалавек загінулі. Пасля вайны эканамічнае развіццё штата працягвалася ў ранейшым тэмпе; для другой паловы XIX у. характэрныя рост карпарацый і адукацыя гіганцкіх трэстаў, наплыў імігрантаў з Еўропы. Адбывалася рэзкае расслаенне грамадства, пагоршыліся цяжкія ўмовы працы, у палітычным жыцці квітнела карупцыя. Панаванню Тамані-хола атрымалася пакласці канец толькі ў 1930-е высілкамі шматлікіх бачных палітыкаў, у тым ліку мэра г. Нью-Ёрка Фьорелла Генры Лагуардыя (1934-45).

[рэдагаваць] Геаграфія

Мяжуе на ўсходзе са штатамі Вэрмонт, Масачусэтс і Канэктыкут, на паўднёвым-усходзе мае выхад да Атлантычнаму акіяну, на поўдні мяжуе са штатамі Пэнсыльванія і Нью-Джэрсі, на захадзе мае выхад да азёр Эры і Антарыё і мяжуе з канадскай правінцыяй Антарыё, на поўначы з правінцыяй Квэбэ́к.

Вялікая частка тэрыторыі штата занятая адгор'ямі Аппалачаў, якія дасягаюць на поўнача-усходзе, у горах Адзірандак, вышыні 1628 м. На паўднёва-захадзе — бок Аппалачскага плато вышынёй да 656 м (Алеганскія горы). На поўнача-захадзе, у берагоў Антарыё, а таксама на Лонг-Айлэндзе — нізіны. Клімат умераны, вільготны. На паўднёва-усходзе мякчэйшы і вільготны клімат, у горах — кантынентальны. Сярэдне-месячныя тэмпературы ад 0-8 да 23 градусаў. Ападкаў 800—1000 мм у год. Каля 13 % пляцы займаюць рэкі і азёры. Галоўныя рэкі — Гудзон (звязаная з сістэмай Вялікіх азёр), Махок, Св. Лаўрына, Саскуэханна. Іглічныя і змяшаныя лясы.

[рэдагаваць] Эканоміка

Нью-Ёрк — адзін з найболей населеных і эканамічна развітых штатаў ЗША. Саступіўшы пасля 1960 г. Каліфорніі 1-е месца па ліку жыхароў, Нью-Ёрк займае вядучыя пазіцыі ў вобласці банкаўскай справы, гандлю каштоўнымі паперамі, тэлекамунікацый. Фінансавая дзейнасць (у тым ліку страхаванне), гандаль нерухомасцю даюць штату каля 80 % валавога прыбытку. Да 1970-х, калі ён здаў пазіцыі Каліфорніі, Нью-Ёрк быў кіроўным індустрыяльным штатам ЗША. З больш 7 млн. эканамічнага актыўнага насельніцтва на прамысловасць прыходзіцца каля 25 %, на сельская гаспадарка 2 %, на гандаль і фінансы амаль 30 %. Занятых у горназдабыўной прамысловасці (1970) 8 тыс., у якая апрацоўвае — 1,8 млн. чал. Найважныя выгляды карысных выкапняў — камень, соль, пясок. Акрамя таго, здабыча цынку (55 тыс. т), паваранай солі (каля 5 млн. т), будматэрыялаў, абразіваў, вытворчасць тытанавых канцэнтратаў. Важныя галіны якая апрацоўвае прамысловасці: швейная і паліграфічная (галоўнай выявай у Нью-Ёрку), электратэхнічная і радыёэлектронная, оптыка-механічная, суднабудаўнічая, авіяракетная прамысловасць, вытворчасць прамысловага абсталявання. Развітыя таксама чорная (галоўнай выявай у Буффала) і каляровая металургія, хімічная, нафтаперапрацоўчая, харчовая, скурна-абутковая прамысловасць, выплаўленне алюмінія. Буйныя ГЭС — на Ніагаре і р. Св. Лаўрына. Усталяваная магутнасць электрастанцый (1972) 24 Гвт. Прадукцыя сельскай гаспадаркі (прыгараднага тыпу) мае пераважна мясцовае значэнне: яблыкі, вішня, гародніна, кукуруза. Жывёлагадоўля дае звыш 75 % таварнай прадукцыі сельскай гаспадаркі; буйнага рагатага быдла (1971) 1,8 млн. галоваў, у тым ліку звыш 1 млн. дойных кароў і цёлак. У пасевах пераважаюць кармавыя. На Лонг-Айлендзе выгадоўваюць галоўнай выявай бульба і гародніна, а на ўзбярэжжа азёр Эри і Антары — вінаград і пладовыя (2-е месца па зборы ў ЗША). У берагоў Лонг-Айлэнду развіта рыбалоўства. Высока развітая транспартная сетка. Важную ролю ў эканоміцы штата гуляе індустрыя турызму з цэнтрам у г. Нью-Ёрку.

Адна з найболей сур'ёзных праблем штата — забруджванне навакольнай серады, барацьба з імі адзначаная прыняццем дзейсных заканадаўчых актаў у 1960-е.

Вядучая роля ў жыцці штата, ды і ўсёй краіны, традыцыйна замацавалася за горадам Нью-Ёркам. Штогадовы валавы прадукт толькі гэтага горада пераўзыходзіць ВНП большасці краін свету. Нью-Ёрк — традыцыйны цэнтр тэкстыльнай прамысловасці, паліграфіі, вытворчасці прадуктаў сілкавання, найбуйны марскі порт.

Буфала — цэнтр цяжкай прамысловасці (хоць шматлікія сталеліцейныя заводы зачыніліся ў 1980-х), найбуйны азёрны порт.

Рочэстэр — цэнтр вытворчасці аптычных прыбораў.

Сіракьюс — цэнтр хімічнай, металургічнай, электратэхнічнай і цэлюлозна-папяровай прамысловасці, цяжкага машынабудавання.

Ютыка і Рым (Rome) — цэнтры машынабудавання, Бінгэмтон — бытавой электронікі, кампутараў.

Скарыстаныя матэрыялы «Вялікай Савецкай Энцыклапедыі» і «Амерыканы»

Адміністрацыйныя адзінкі ЗША
Штаты	Ага́ё | А́йдага | Аклаго́ма | Алаба́ма | Аляска | Арызо́на | Арка́нзас | Арэгон | А́ява | Ваёмінг | Вашынгто́н | Вэрмо́нт | Вірджынія | Вісконсін | Гаваі | Дэ́лавэр | Джорджыя | Заходняя Вірджынія | Ілінойс | Індыяна | Каларада | Каліфорнія | Ка́нзас | Кентакі | Канэктыкут | Люізіяна | Манта́на | Масачусэтс | Мінэсота | Місысы́пі | Мізу́ры | Мі́чыган | Мэн | Мэ́рылэнд | Нэбра́ска | Нэва́да | Нью-Гэмпшыр | Нью-Джэрзі | Нью-Ёрк | Нью-Мэксыка | Паўднёвая Караліна | Паўднёвая Дакота | Паўночная Караліна | Паўночная Дакота | Пэнсыльванія | Род-Айлэнд | Тэнэсі́ | Тэха́с | Фло́рыда | Юта
Федэральная акруга	Акруга Калюмбія
Астраўныя тэрыторыі	Амэрыканскае Само́а | Абток Бэйкер | Гуам | Абток Хоўлэнд | Абток Джэрвіс | Атол Джонстан | Рыф Кінгмэн | Атол Мідўэй | Абток Наваса | Паўночныя Марыянскія абтокі | Атол Пальміра | Пуэрта-Рыка | Віргінскія абтокі | Абток Ўэйк