Elsass

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Elsàss

Rot un Wiss Fàhne vum Elsàss	Wappe vum Elsass
Amtssprooch	Franzeesch
Sprooche	Franzeesch, Elsässerditsch, Vosgien, Iiwandersprooche.
Häuptstàdt	Strossburi
Fläche	8 280 km²
Hëchschter Punkt	1 424 m (Gross Bälche)
Inwohnerzàhl	1 794 000 Persone (2004)
Bevölkerigsdichti	217 Inwohner/km²
Nàtionalhymne	Elsässisches Fahnenlied (vun Emil Woerth-1911)
Nàtionàlfeierdàà	31. Mai

Dialäkt: Unter-Elsassisch

'S Elsass isch e Region ém Oschte vun Frànkrich - un de Weschtsite vum (mittlere un siedlich) Oberrhin-Tal - àlso 's Ländel zwésche Rhin un Vogese. Mét ('m mittlere un siedlich) Bade z'sàmme bildt's àlso de (oberi) Oberrhin-Region zwésche Basel un Karlsrüeh, Schwàrzwald un Vogese. 'S geht vun de nàtionali, ditsch-frànzeeschi Grenz en d'r Mitt vum Fluss àn de heechschti Grate vun d´Vogese - met e pààr Stickele Lànd uff'm Oschtufer wo in elsassischi G'meinde g'heere. Numme em "Krumme Elsass" (frz.: Alsace Bossue) em Norde vun Zawere geht´s ewwer de Vogese néwwer bis ins Saartàl.

'S Elsass (Région Alsace) ésch de kleinscht vun de Regione vun de France métropolitaine (europäisch Frànkrich) mét numme zwéi Departements (normalerwiss 3-4 Departements in e Region) un e Superficie/Flächi vun 8 280 km². De zwéi Departements sin de Bas Rhin (Unt'relsass) - Departementszahl 67, Prefektür Strosburi - un de Haut Rhin (Oww'relsass) - 68, Prefektür Còlmer.

'S Elsass esch de frànzeesch Ànteil vun de alemànnisch Länder - 's g'heert züe Frànkrich - mét Unterbrechunge - zitter'm 17. Johrhundert (westf. Friede 1648, Strosburi 1681 ) mét Üssnàhm vun Milhüse, wo bis 1798 Teil vun de Schwizer Eidgenosseschàft gsin esch. 'S g'heert àlso nit züe de jüngschti Teile vun Frànkrich wie Savoye od´r öi noch Corsica - öi wenn's erscht 1945 (un dovor 1919) 's letscht mol wéd'r àn Frànkrich àng'schlosse ésch wore.

Mét'm (lothringisch) Departement Moselle z'sàmme bild't's Elsass de "ditsch Teil" vun Frànkrich - de Teil wo historisch immer vum Ditschlànd "z'rüeck" esch v´rlàngt wore - "Elsass-Lothringen". De Moselle esch awwer numme 's nördlichi vun de vier Departementi en de Region Lorraine. Nàtional neitraler g'saat, sin's Elsass un de Moselle de ditschsprochig (frz.: germanophone) Teil vun Frànkrich - se gehn de gànz ditsch-frànzeeschi Grenz làng vun Basel bis Luxeburi. Làngi Zit sin so selli Gebiete de Grund f'r nàtionali Konfrontatione un Kriej gsin. Hitzedaas sin se in de Konsequenz öi b'sundersch europäisch od'r europhil - fascht e europäisch Modell vun Grenzregione, awwer glichzitig öi e nàtional sehr symbolisch Teil vum Frànkrich "une et indivisible". Ditschlànd d'rgeje hàlt si politisch hitzedaas ziemli komplett rüss - e Pris f'r de ditsch-frànzeesch Frindschàft.

D´Nàmme kummt vum altalemannische ali-sat (Fremdsitz) oder viellicht aü vun Ill-sass (Sitz vum linksrhiinische Flesse Ill) her.

[ändere] G´schicht

E pààr Date: (E detailliirti Version vun de Gschicht esch em Àrtikel Geschichte des Elsass)

53 vor Chr.: Julius Cäsar schlajt de "Suebe" unt'r ihrem Künni Ariovist nit wit vun do wo emol Milhüse geböjt wurd und setzt so in de erscht Welle vun alemannisch Inwànderung e End.
12 vor Chr.: De Reem´r böje bi Argentoratum e b´feschtigt Lajer - de Geburtsstund vun Strosburi.
842 : de Strosburjer Eide, üsg´sproche vun Karl däm Kahle (frz.: Charles le Chauve) un Ludwig däm Ditsche (frz.:Louis le Germanique) geje ihr Brüed´r Lothar (frz.:Lothaire) (alli Enkel vun Karl däm Grosse) teile´s Rich uff en drei Teili. `S Elsass gheert züem Mittelrich Lotharinge.
962 : `S Elsass ésch Teil vum Heilich Reemisch Rich (Ditschi Nation).
1354 : Grindung vun de "Décapole", de Zehnstäedtebund vun de Richsstäedt am Oberrhin.
1552 : Schlacht vun Hüsberje - de Stadt Strosburi b´schiesst´s Heerlajer vum frànzeesch Künni Henri II, (Heinrich de Zweit) un bricht sini B´lajerung.
1648 : Nooch´m Westfälisch Fride (Traité de Westphalie) annektéert´s absolutistisch Frànkrich (Louis XIV.) de Teili vum Elsass wo im Kaiser un de Habsburjer g´heere.
1681 : De fréji Richsstadt Strosburi wurd vun d´r Armee vum franzeesch Künni b´lajert un müess ihri Tore effne.
1790 : De revolutionäri franzeesch Regierung richt de Departementi Bas-Rhin un Haut-Rhin in.
1798 : De fréji Repüblik Milhüse, v´rbunde mét d´r Schwiz´r Eidg´nosseschaft, müess nooch-m-e militarischi un wirtschàftlichi Blocus durich´s revolutionäri Frànkrich kapitulére.
1870 : Bim Siège vun Strosburi, de Belajerung im ditsch-frànzeesch Kriej, b´schiesse de ditschi Truppe d´Stàdt un de Bibliothek vun de Universität, eini vun d´greeschti ditschsprochigi, humanistischi Bibliotheke zitt´r de Renaissance, v´rbrannt.
1871 (18. April) : (ditschi) Schüelpflicht ém Elsass (Obligation scolaire) - noch vor´m Fréde un 11 Johr vor Frànkrich (Jules Ferry àm 28. März 1882).
1871 : nooch de franzeesch Néderlaa vun Sedan un´m Vertraa vun Frankfurt un de Grindung vum néiji Ditsch Rich kummt´s Elsass züe Ditschland - ohni de (franzeeschsprochigi) Gejend vun Belfort aww´r mét´m greescht Teil vun de Moselle inklusive de Höiptort Metz: "Reichsland Elsass-Lothringen".
1911 (31 mai) : de Verfassung vum - jetz autonomer rejierte Elsass-Lothringe wurd ém Lànddaa àng´numme.
1915 : Bluetischi Käempf um de Felseheh´ vum Hartmannswillerkopf (frz.: Vieil Armand) 17 km vun Milhüse un uff´m Lingekopf frz.: Col du Linge iww´r Menscht´r - hit "monument national".
1919 : `S Elsass wurd mét d´r Ratifikation vum Versailler Vertraa widd´r frànzeesch.
192? : Ém Elsass wurd de autonomistischi Bewejung un Parteie émm´r stärik´r - m´r wéll nit v´rliere f´r wàs m´r z´r ditschi Zit so làng gekäempft het.
1940-1944 : nooch de "drôle de guerre", de frànzeesch Waffestillstand un Besetzung, wurd´s Elsass "de facto" vum "Dritte" Reich annektiirt.
1944 : de frànzeeschi Truppe vum General Leclerc b´fréie Strosburi àm 23. Novamb´r, die vum General de Lattre Milhüse àm 21. Novamb´r während de Amerikan´r v´rsueche ém Norde de ditsch Gejeoffensive (Opération Nordwind) uffzehàlte.

[ändere] Stäedt

Die Städt Strossburi, Milhüse un Colmar leien im Elsass.

De greeschti Stäedt vum Elsass (meh àls 15.000 Inwohner im Johr 1999) sind:

Strosburi ( dt.:Straßburg, frz. Strasbourg) (264.115 Inwohner)
Milhüsa (dt.:Mülhausen (Elsass),frz. Mulhouse) (110.359 Inwohner)
Còlmer (offz.: Colmar) (65.136 Inwohner)
Hawenau (sidlich devun(alemannisch): Höjenöi) (dt.:Hagenau, frz. Haguenau) (32.242 Inwohner)
Schilike (30.841 Inwohner) (offz.: Schiltigheim)
Illkirich-Graffestade ("frz." Illkirch-Graffenstaden) (23.815 Einwohner)
Sankt Ludwig (frz. Saint-Louis) (19.961 Einwohner)
Schlettstàdt (frz. Sélestat) (17.000 Einwohner)

[ändere] Spezialitäte üss d´r elsassisch Kéch

D'Schpezialitäte üs´m Elsass sind hoipsachlich d'Brauerej (wie Kronenbourg, Fischer (Eijeschàft von Heineken), Schutzenberger, Meteor), sin Rabgebiet, sini "franzéésch Qualität un' diitsche Portionen" Gastronomie: (Keüjlhopf, Sürkrüt, Bäckhoffe, Lappkeüche uzw)!

Flammekuech (frz.: Tarte flambée, hochdt.: Flammkuchen)
Köjelhopf (hochdt.: Kugelhopf) (Gugelhupf ésch e Schwowwedings!) (frz. oft: "Kouglof")
Choucroute - Sürkrüt (Sauerkraut)
Baeckeoffe (= "Bäckerofen"), e Intopf üss vier Sorte Fleisch, Grumbeere un Ziwwele, [1]
Bredele ("Brötlein" - Keksgebäck)
Mignardises (siaßi Töertle)
Friands (siaßi Teigpaschtete)
Crémant d´Alsace (Sekt)
Tarte aux pommes (Elsasser Àpfelkuech)
Galettes de pommes de terre - Grumbeerekiechle (Kartoffelpuffer)
Quiche Lorraine
Tarte aux oignons - Ziwwelkuech
Coq au vin (nàdiirli mét´me gued´r Elsasser Riesling!)
Foie gras (Paté üss de Leew´r vun gestopfti Gens od´r Ente)
Munster - Minschterkas