Furtei

Dae Wikipedia, s'entziclopedia lìbera.

Atentu: custu artìgulu est scritu in Campidanesu segundu sa Grafia sarda autònoma. Ki du boleis bortai in atra bariedadi o grafia, asseguraisì de sciri beni ita seis faendi.

---

Furtei est unu comunu de unus 1.700 bividoris de sa Provìntzia de su Campidanu de Mesu.

Contents 1 Sa bidda e su sartu 2 Sa stòria 3 Arkeologia 4 Arti e arkidetura 5 Festas e traditzionis 6 Bibliotecas

[edit] Sa bidda e su sartu

Furtei s'agatat in su Campidanu de Mesu e a pretzisu in sa Valentza-Marmidda, da atraessat su Frùmini Mannu e est in is peis de unu montixeddu carcàreu. Stèsiat unus 45 km. de Casteddu, est s'enna de sa Marmidda e de sa Trexenta po kini benit de su Campidanu. Est fàtzili arribai a Furtei passendi po sa SS 197 pustis 4 km de s'ingruxada de Biddasanta (SS.131 km.40), in deretura de Barùmini.

[edit] Sa stòria

Acanta a su sartu de Furtei tocat a arregordai a su mancu cincu nuraxis - mancai oi sderrocaus - in cussorja Cumossàriu, Is Banjus, Sa Conca Manna, Nuraxiais e Su Bruncu de su Sentzu. A pagus km de sa bidda nci fiat sa biddixedda Nuraxi, ki esistiat ancora in su XVII sèculu. Sa crèsia arretorili fiat intregada a Santu Brai e esistit ancora oi. S'orìgini de Furtei si ponit in su 1290 mentris su nòmini, capatzi de orìgini prelatina, est atestau in su 1340 (ecclesie de Frutey calaritane diocesis), ma su ki bolit nai est dudosu. Pagus funt is testimonias de is Pùnigus (cussorja Santu Brai), meda prus pagus is arrastus arromanus: abarrat feti unu ponti de pedras acanta a sa bidda. Unus cantu de nodas stòrigas narant ki Furtei est stètia una bidda medievali de una cancu importàntzia. In su 1358 Furtei est stètia donada in fèudu a Guglielmo Bertrando de Torrente.

In su mentris de su perìodu de sa dominatzioni aragonesa Furtei fut parti de sa Curadoria de Nuràminis. Candu, in su XIV sèculu, is aragonesus iant tzerriau in Casteddu su primu stamentu, Furtei, ki jai gosàt de frankijas, dui iat imbiau is arrepresentantis suus. In su 1414 Furtei est bessida baronia e est stètia donada a is Sanjust. S’8 de friarju de su 1421 su rei Alfonsu V de Aragona iat donau sa bidda a Donnu Dalmàtziu Sanjust, po sa balentia ki issu iat amostau in sa gherra de Còrsica.

Sa concedidura d'ant cunfirmada su 10 de abrili de su 1426. Mortu Donnu Dalmàtziu kena de fedu, sa bidda est passada, segundu su pregoni de su 19 friarju de su 1456, a su fradi Antoni Alibertu, ki at donau cumentzu a is contis de Santu Larentu. Sa bidda est abarrada a is Sanjust finas a su 1839, candu d'ant luida. Su 1561 est s'annu de s'inghitzu de una sèria de àutus filigresialis, ki si conservant in s'arcivu arçobispali de Casteddu. Sa filigrèsia avedali est dedicada a Santa Bàrbara, ma in is àutus de sa vìsita pastorali de su arçobispu Melano in su 1777 arresurtat ki Santa Bàrbara fut s'abogada, mentris Santu Antiogu fiat su titolari de sa crèsia. Oi Furtei est connota po is mineras de oru.

[edit] Arkeologia

Ant agatau tretus de murus e pomentus de trinta domus de s'edadi de su ferru e de s'edadi antiga. In su Cùcuru de Santu Brai is Cartaginesus ant tramudau una primu fortilesa nuràxiga segundu sa fòrmula de s'arkidetura milidari insoru. Su montixeddu anca fiat su nuraxi d'ant afortiau cun d-unu muru o una barandilla de pedras, e d'ant pratziu in duas partis ponendi parti de su nuraxi aintru de una turri tzentrali de forma cuadrada. A sa turri s'arribat de nord traessendi un'intrada afortiada a forma de ghidu. Un'atra lìnea afortiada prus in foras parit essi esìstia a unus 10 m. de sa primu. Sa manera de fraigai su nuraxi assimbilat a cussas amparadas po is biddixeddas de Monti Nari, Pani Lòriga, e Monti Sirai in su VI e V sèculu a.c., e serbiat po castiai una posidura stratèxiga, posta acanta a su Frùmini Mannu e a unu strintu ki acàpiat su Campidanu a sa Marmidda.

[edit] Arti e arkidetura

Sa filigrèsia de Santa Bàrbara mantenit unu cuadru de importu, pintau a ollu de Antiogu Mainas (XVI seculu) ki afigurat su cravamentu e una “Dormitio Virginis” de interessu de su setixentus cun sa pannamenta de bistiris de brocau, sandàlus e corona de prata.

In su sartu, sa crèsia de Santu Nartzisu nascit in d-unu montixeddu acanta de sa bidda e sa crèsia de Santu Brai fiat sa filigrèsia de sa bidda sçusciada de Nuraxi.

[edit] Festas e traditzionis

• Gennarju
  • 19 S.Sebastianu. In is bixinaus de sa bidda alluint is fogadonis e domandant a S.Sebastianu una messa arricca.

• Frearzu
  • 2 Santa Maria candelas. Sa presentada de Gesùs pipiu a su tempru. Sa priorissa de su pòpulu oferit a s’arretori e a sa cunfraria de s’arrosàriu duus gatous, drucis de mèndula.
  • 3 Santu Braixeddu. Festa litùrgiga in onore de Santu Brai, cun s’imposidura de is candelas contras a su dolori de su gùturu e dònnia àteru mali.

• • Martzu-Abrili
  • Cenàbara prima de su Domìnigu de Pramas: Sa pintadura de sa prama ki po connotu su comunu oferit a su pòpulu.
  • Su Domìnigu de Pramas : est connotu ki su sìndigu donit sa Prama de su Pàssiu, arta jai 130 cm, a s'arretori ki d’at a portai in prufessoni in sinnu de cumandu e de beneditzioni. In custa manera is furteresus bolint arregordai su momentu de sa firma de sa paxi intre is biddas antigasd e Furtei e de Nuraxi, acadèssia in su 1605, po intercessioni de su baroni Sanjust, ki iat donau a totu is famillyas de is duas biddixeddas un’arrampu de prama segada de su jardinu cosa sua.
  • Cenàbara Santa: Su Scravamentu de su Cristu de sa gruxi. Sacra rappresentatzione in sa filigrèsia e in is pratzas de sa bidda.
  • Domìnigu de Pasca: Pasca manna, S’incontru. Cristu torrau a bivi e sa Madonna s’incontrant, un'annu in sa parti arta e un annu in sa parti basça de sa bidda, po benedixi su sartu.

• Mayu
  • 15 Santu Sidoru. Afestau de is messayus. Is pipius portant in prufessoni mannugheddus de cabitzas.
  • 19 Santu Danieli. Festa de is pastoris.
  • 20 Santu Bernardinu. Sa stàtua de su santu d'at donada in su ‘900 de sa famillya de Pepinu Corda, po gratzia arricida. Oi sa festa d'organizat sa filla Evelina.
  • 22 Santa Arrita. Afestada de totu is fèminas a nòmini Arrita, cun s’oferimentu de is arrosas.

• Làmpadas

• • 13 Santu Antoni (de Pàdua). Sa festa, in onori de su santu prus stimau de s’Itàlia, d'organizant is òminis de sa bidda ki si tzèrriant Antoni.

• Mesi de arjolas/Austu
  • Istadi Furteresa. Medas manifestatzionis sportivas e culturalis portadas innantis de su comunu.

• Austu
  • Penùrtimu dominigu : Santu Brai. Santu Brai, amparadori contras is doloris de su gùturu, d’afestant in sa cresiedda (in su sartu) de su XIII sèculu, ki fiat sa filigrèsia de sa biddixedda Nuraxi. Meda sugestiva sa Torrada de su Santu.

• Cabudanni
  • 8/15 Santa Maria. Est sa festa prus manna. Po connotu d'organizant is bagadius de sa bidda, una cida de festa. Su ballu de meigama e su ballu de s’arregordu in sa lolla de sa cresiedda e is prufessonis in is bixinaus de sa bidda.

• Mesi de ladàmini
  • Ùrtimu domìnigu: Santu Nartzisu. Sa celebratzioni arrelijosa de Santu Nartzisu, tzerriau contras s’invasioni de is pibitziris , s’afestat in sa cresiedda de su XIII sèculu, cun s’arresada in sardu (s’arrosarieddu cantau) intreverada de is òminis a una parti e de is fèminas a s’atra. A sa fini de s’arrosarieddu si cantant is Cojus a Santu Nartzisu. Sa festa acabat cun degustatzioni de binu nou e castanjas a arrustiu.

• Donniasantu
  • 4 Anniversàriu de sa vitòria. Celebratzioni arrelijosa e tzivili in onori de is sordaus mortus in sa gherra.

• Mesi de Idas
  • 4 Santa Bàrbara. Abogada de sa bidda. Tzerriada contras tronus e lampus. A issa dedicau su portoni centrali in brunzu de sa filigrèsia, fatu de s’artista Gianni Argiolas , cumandau de Don Luigi Melis,e pagau cun is ofertas de su pòpulu.
  • 13 Santa Luxia. Amparadora contras is malis de sa bista.

[edit] Bibliotecas

S’ùnicu biblioteca de Furtei est in Via Madre Teresa di Calcutta n°1, e tenit unus 3.500 librus.