Literatura bułgarska
Z Wikipedii
Literatura bułgarska - w węższym znaczeniu: literatura tworzona w języku bułgarskim, w szerszym: ogół piśmiennictwa, tworzonego na ziemiach bułgarskich od wczesnego średniowiecza głównie w języku bułgarskim (słowiańskim), choć zalicza się tu także ryte w kamieniu teksty protobułgarskie, pisane głównie po grecku.
Spis treści |
[edytuj] Średniowiecze
Z czasów panowania chanów protobułgarskich (VII–IX wiek) pochodzą ryte w kamieniu napisy protobułgarskie w języku greckim. Są to nieliczne inskrypcje, poświęcone głównie upamiętnianiu ważnych wydarzeń z życia państwa, przedstawiające dokonania protobułgarskich chanów, zwycięstwa w bitwach, itp. Zawierają one czasem pięknie sformułowane sentencje, dzięki czemu uznaje się je czasem za teksty quasiliterackie, poprzedzające narodziny właściwej literatury bugłarskiej .
W drugiej połowie IX wieku, dzięki opracowaniu przez Konstantyna-Cyryla alfabetu, możliwe stało się zapisywanie tekstów w języku, którym posługiwała się ludność południowych Bałkanów. Dzięki pracy Cyryla i Metodego oraz ich uczniów powstały liczne przekłady ksiąg liturgicznych, będące początkiem rozwoju języka literackiego (nazywanego czasem pierwszym literackim językiem Słowian) oraz rozwoju właściwej literatury bułgarskiej.
Czerpiąc wzorce z Bizancjum, na przełomie IX i X wieku piśmiennictwo starobułgarskie rozkwitło w Presławiu i Ochrydzie. Powstały tam dwa duże centra piśmiennictwa (tzw. presławska oraz ochrydzka szkoła piśmiennicza), w których powstawały przekłady ksiąg cerkiewnych oraz oryginalne dzieła literackie. Wśród najważniejszych twórców tego okresu należy wymienić m.in. Konstantyna Presławskiego (ok. 845 - 910), ucznia i następcę braci św. Cyryla i Metodego, Czernorizca Chrabrego, który był autorem apologii nowego piśmiennictwa słowiańskiego, Jana Egzarchę (IX - X w.), Klimenta Ochrydzkiego (ok. 840 - 916) czy Prezbitera Kozmę.
Po podboju w 1018 r. Bułgarii przez Cesarstwo bizantyjskie doszło do upadku piśmiennictwa bułgarskiego. Odrodziło się ono znów po odzyskaniu przez Bułgarię niezależności u schyłku XII w. osiągając szczyt tuż przed podbojem tureckim pod koniec XIV w. Powstała wówczas, utworzona przez patriarchę Eutymiusza Tyrnowskiego (ok. 1325 - 1401) tzw. tyrnowska szkoła piśmiennictwa, która wywarła ogromny wpływ nie tylko na literaturę bułgarską, ale także na piśmiennictwo sąsiednich narodów (literatura serbska, literatura rosyjska). Oprócz Eutymiusza, do najważniejszych twórców tego okresu należą Grigorij Cambłak (1364 - 1420) oraz Konstantyn Kostenecki (1380 - pierwsza połowa XV w.).
Średniowieczna literatura bułgarska była zdominowana przez tematykę religijną. Oprócz kazań, poezji hymnicznej, traktatów i tzw. zborników (zbiorów różnych utworów służących religijnemu pouczeniu) ważne miejsce w średniowiecznej literaturze zajęły apokryfy, hagiografie, opowieści pouczające i heroiczne.
[edytuj] XIV - XVIII w.
Po podboju tureckim (1396) tradycję piśmienniczą kultywowano głównie w klasztorach (zob. monaster rylski, przy czym wciąż dominowała tematyka religijna, nieco rzadziej świecka, głównie w postaci zapisków historycznych. Do pewnego przełomu doszło w XVI wieku, kiedy to w Sofii powstawały hagiografie męczenników za wiarę, pisane w nowy sposób i posługujące się nowymi środkami wyrazu. Ich autorami byli Matej Gramatyk i Pop Pejo.
W XVII i XVIII w. główną formą piśmiennictwa były damaskiny (zbiory pouczeń i kazań), początkowo przekładane z języka greckiego na bułgarski, a następnie kompilowane na miejscu. Damaskiny zawierały rozmaite teksty: fragmenty Pisma Świętego, komentarze do niego, pouczenia, itp. Najżywiej rozwijała się ustna twórczość ludowa.
- Filip Stanisławow (zm. 1674)
- Josif Bradati (ur. 1714)
[edytuj] Odrodzenie narodowe 1762-1878
Zmiany społeczno-ekonomiczne przełomu XVIII i XIX w. doprowadziły do wykształcenia wśród Bułgarów zaczątków świadomości narodowej. Po latach panowania tureckiego i niemal całkowitego upadku rodzimej kultury zaczęły się pojawiać znaki odrodzenia. Jednym z pierwszych przejawów wzrastania świadomości narodowej było zainteresowanie własną historią. W 1762 r. powstała Historia słowianobułgarska napisana przez mnicha Paisija Chilendarskiego, będąca naiwną jeszcze, lecz pełną żaru apologią wspaniałej przeszłości Bułgarów. Utwór powstał w oparciu o ówczesne dzieła historyczne, rysował w jasnych barwach przeszłość narodu i państwa z czasów świetności, przedstawiał jego najwybitniejszych władców i świętych. Historia pisana ku pokrzepieniu serc dość szybko zdobyła sobie znaczną popularność. Powstawały liczne odpisy, sporządzane głównie przez mnichów lub duchownych.
Za Paisijem poszli inni. W 1806 r. ukazała się pierwsza drukowana książka bułgarska, Kiriakodromion czyli niedzielnik Sofroniusza Wraczańskiego. Zaczęto tworzyć od podstaw świecką oświatę narodową, pojawiły się pierwsze drukowane książki i podręczniki szkolne. Zrodziła się publicystyka i wierszopisarstwo. Na dalszym rozwoju młodej literatury zaważyło coraz żywsze od połowy XIX w. zainteresowanie słowianofilstwem i rodzimą kulturą ludową. Oparte na obcych, zwłaszcza rosyjskich, wzorach artystycznych i bułgarskim folklorze powstały nowożytne gatunki poezji, prozy i dramatu, w których z żywej mowy ludowej tworzył się język literacki. Równocześnie z tendencjami realistycznymi pojawiły się elementy sentymentalno-romantyczne. Najdojrzalszym świadectwem uczuciowości romantycznej stała się liryka Christo Botewa.
W literaturze znalazły odbicie także spory o kształt narodowej kultury, a przede wszystkim pragnienie walki o uniezależnienie się od kulturalnej dominacji Greków, chęć utworzenia autokefalicznego kościoła. Po 1856 pojawiły się też pierwsze głosy domagające się zrzucenia panowania tureckiego i zdobycia niezależności politycznej.
- Petyr Beron (1800 - 1871)
- Ilija Błyskow (1839 - 1913)
- Neofit Bozweli (1785 - 1848)
- Dobri Czintułow (1823 - 1886)
- Najden Gerow (1823 - 1900)
- Luben Karawełow (1834 - 1879)
- Konstantyn Miładinow (1830 - 1862)
- Georgi Sawa Rakowski (1821 - 1867)
- Petko Raczew Sławejkow (1827 - 1895)
- Sofronij Wraczański (1739 - 1813)
[edytuj] Literatura 1878-1918
Po odzyskaniu niezawisłości politycznej (1878) rozwinęła się dydaktyczna poezja i spokrewniona często z publicystyką proza realistyczna. Uprawiali ją zarówno zwolennicy odnowy moralnej (Aleko Konstantinow), jak narodnicy (Todor Włajkow) i socjaliści. W życiu literackim wybitną pozycję zajął obrońca tradycji, Iwan Wazow. Walcząc o europeizację sztuki narodowej w latach 90. XIX wieku przeciwstawili mu się moderniści skupieni wokół pisma Misył, którzy obrali orientację neoromantyczną (Pejo Jaworow 1878-1914, Penczo Sławejkow 1866-1912). Drugie pokolenie modernistów po 1905 zwróciło się ku symbolizmowi (Teodor Trajanow 1882-1945, Nikołaj Liliew 1885-1960). Na początku XX wieku najżywiej rozwijała się proza wiejska, której najwybitniejszym przedstawicielem był Elin Pelin (1877-1949).
- Anton Straszimirow (1872-1937)
[edytuj] Okres międzywojenny
W okresie międzywojennym (1918-1944) awangardowy bunt tzw. wrześniowców, którzy w latach 20. XX wieku chcieli złączyć odnowę sztuki z rewolucją społeczną, był krótkotrwały i wyraził się głównie w ekspresjonizmie (Geo Milew 1895-1925). Powojenny kult prymitywu i rodzimości ustąpił tendencji do ucodzienniania literatury. W liryce nastąpiło odkrycie powszedniości (Elisaweta Bagriana 1893-1991, Atanas Dałczew), w małych formach prozy dojrzał realizm psychologiczny (Jordan Jowkow 1880-1937), w powieści dominował historyzm, zabarwiony często ideologią nacjonalistyczną. W latach 30. zwalczał ją konsolidujący się obóz pisarzy antyfaszystów, w którym osobne miejsce zajęła komunistyczna lewica (Christo Radewski).
- Dora Gabe (1888-1983)
- Swetosław Minkow (1902 - 1966)
- Christo Smirnenski (1898-1923)
- Nikołaj Rajnow (1889 - 1954)
- Georgi Rajczew (1882 - 1947)
- Nikoła Wapcarow (1909 - 1942)
[edytuj] Okres powojenny i literatura najnowsza
Po przewrocie komunistycznym (1944) uległa zerwaniu więź z międzywojenną tradycją i po 1950 nastąpił długotrwały okres realizmu socjalistycznemu. Rozrachunki z unifikacją literatury, podjęte w latach 60., znalazły wyraz w nawrocie do psychologizmu i moralistyki (Błaga Dimitrowa 1922-2003, Emilian Stanew 1907-1979), a także w renesansie historyzmu. Najznaczniejszym efektem literatury odwilży była bujnie rozkwitająca groteska (Jordan Radiczkow 1929-2004). Doktryny realizmu socjalistycznego nie odrzucano otwarcie, gdyż brakowało niezależnego obiegu literatury, a nieliczni pisarze emigracyjni (Georgi Markow) byli w kraju prawie nieznani; okres rozrachunków z totalitaryzmem rozpoczął się po 1989.
- Ljuben Diłow (ur. 1927)
- Anton Donczew (ur. 1930)
- Aleksandyr Gerow (ur. 1919)
- Georgi Gospodinow (ur. 1968)
- Dimityr Mantow (ur. 1930)
- Wiktor Paskow (ur. 1949)
- Alek Popow (ur. 1966)
- Genczo Stoew (ur. 1925)
- Dimityr Talew (1898 - 1966)
- Paweł Weżinow (1914 - 1983)
[edytuj] Najwybitniejsze dzieła literatury bułgarskiej
- Baj Ganiu - Aleko Konstantinow
- Bułgarskie pieśni ludowe - Konstantyn Miładinow
- O literach - Czernorizec Chrabyr
- Pod jarzmem - Iwan Wazow
- Szestodnew - Jan Egzarcha
[edytuj] Najważniejsze pojęcia i zjawiska
- apokryfy
- damaskiny
- szkoła presławska
- szkoła ochrydzka
- szkoła tyrnowska
[edytuj] Zobacz też:
- Literatura macedońska
- Język bułgarski
