Cywilizacja Majów
Z Wikipedii
Cywilizacja Majów – potoczne określenie historii narodów Majów, zwłaszcza w odniesieniu do czasów prekolumbijskich.
Spis treści |
[edytuj] Uwaga terminologiczna
Ponieważ większość współczesnej literatury maistycznej wydawana jest w języku angielskim, a jak dotąd nie powstała dobrze określona polska terminologia fachowa, w tym artykule wszelkie ważniejsze terminy będą także podawane w swym oryginalnym lub angielskim brzmieniu przy równoczesnym oznaczeniu ją kursywą.
[edytuj] Geografia
Region zamieszkany przez Majów dzieli się na cztery główne krainy historyczne:
- Północne Równiny (Northern Lowlands) obejmujące większość właściwego Półwyspu Jukatan.
- Centralne Równiny - Petén (Central Lowlands) - region obejmujący tropikalny las podzwrotnikowy Petén, czyli większość współczesnego terytorium Belize, wcinający się klinem w północną Gwatemalę oraz południowe rejony meksykańskiego stanu Campeche.
- Południowe Równiny (Southern Lowlands) - zwane również Równinami Przejściowymi - obejmują pas ziemi od południowej granicy Belize i zachodniej Hondurasu, wzdłuż zlewiska rzeki Usumacinta aż do jej ujścia do Atlantyku.
- Wyżyny Gwatemali (Guatemalan Highlands) - obejmują pas łańcuchów górskich i wulkanicznych, mniej więcej od granic Salwadoru po wybrzeże atlantyckie stanu Tabasco, wzdłuż Pacyfiku. Tak granica wschodnia jak i zachodnia tego obszaru są trudne do określenia, głównie ze względu na niskie zaludnienie i mieszanie się kultur w przeszłości.
[edytuj] Historia
[edytuj] Początki
Początki osadnictwa Majów w regionie zamieszkiwanym przez nich do dziś datuje się na okolice XXX wieku p.n.e., jednak podstawy późniejszej kultury Majów są widoczne dopiero u Olmeków. To oni właśnie mniej więcej w XVI wieku p.n.e. stworzyli wysoce rozwiniętą kulturę duchową i materialną. W miastach takich jak La Venta i San Lorenzo widać m.in. użycie platform konstrukcyjnych (low platforms) i piramid, a także symboliki związanej z kultem zaświatów, jak na przykład przedstawienie wejścia w zaświaty za pomocą ust lub paszczy Potwora Ziemi (Earth Monster). Mniej więcej w tym samym czasie na terenach zamieszkanych przez Majów pojawiają się rolnictwo i ceramika, wyraźnie zapożyczone od Olmeków.
Po upadku cywilizacji olmeckiej w późnym okresie preklasycznym (Late Preclassic), to jest mniej więcej w V wieku p.n.e, na terenach Majów widoczne jest kilka centrów rozwoju:
- Na wybrzeżu atlantyckim dzisiejszej Gwatemali kultura Epi-Olmeków (Epi-Olmecs) budowała m.in. stele, ołtarze, a także używała swoistego alfabetu, który miał wielki wpływ na późniejsze pismo Majów. Składał się on z około 400 znaków i używał systemu kropek i kresek na oznaczenie liczb, a także zbliżonego systemu kalendarzowego. W warstwie ikonograficznej, Epi-Olmekowie często utożsamiali jaskinie z wejściem w zaświaty.
- W Petén powstały pierwsze większe zorganizowane wewnętrznie osady (m.in. El Mirador i Nakbé).
- Na terenie dzisiejszego środkowego Belize pojawiają się pierwsze domy zdobione stiukiem i zbudowane wokół centralnego dziedzińca.
[edytuj] Okres preklasyczny
W tym okresie na wybrzeżu Pacyfiku i Wyżynach Gwatemali pojawiło się wiele elementów typowych dla późniejszej kultury Majów. Prawdopodobnie dzięki ożywionym kontaktom handlowym między poszczególnymi osadami, a także dzięki początkom polityki dynastycznej i formowania się arystokracji, zdobycze cywilizacyjne poszczególnych regionów a także innych kultur (jak Olmekowie), dość szybko rozpowszechniły się na całym obszarze. Już w środkowym okresie preklasycznym (Middle Preclassic) sposób wytwarzania ceramiki stał się ujednolicony, a różnice stały się głównie stylistyczne.
W tym okresie nastąpił również swoisty boom demograficzny na całym obszarze Mezoameryki, który zaowocował gwałtownym rozwojem miast, w których zaczęły pojawiać się większe budowle kamienne.
W późnym okresie preklasycznym (Late Preclassic) na całym obszarze kultury Majów notuje się stratyfikację społeczną, przejawiającą się między innymi w gwałtownym rozwoju ceremoniału związanego z pochówkiem zmarłych, a także związanych z nim kamiennych świątyń, bogato zdobionych motywami dynastycznymi i mitologicznymi. Pojawiają się też pierwsze przypadki użycia pisma, choć głównie w formie ideograficznej.
Pomiędzy I a połową III wieku naszej ery, a więc w tak zwanym schyłkowym okresie preklasycznym (Terminal Preclassic) powstają liczne miasta zorganizowane wokół kamiennych centrów ceremonialnych. Z tego okresu pochodzą m.in. słynne centra Tikal, El Mirador i Cerros, z wysokimi piramidami (kilkadziesiąt metrów) o bogatej symbolice i ornamentyce wyrażonej w stiukowych płaskorzeźbach. Jednakże pod koniec tego okresu miasta te stopniowo podupadają i centra rozwoju kultury przenoszą się do innych ośrodków. Przyczyna tego upadku jest, jak dotąd, nieznana.
[edytuj] Okres klasyczny
Za początek okresu klasycznego (Classic period) przyjmuje się zwykle okolice połowy III wieku, kiedy to na obszarze Majów pojawiają się pierwsze inskrypcje zawierające dane kalendarzowe zapisane przy użyciu tak zwanej Długiej Rachuby. Powstały również pierwsze organizmy quasi-państwowe, jak na przykład strefa wpływów miasta Tikal.
Miasta Majów często błędnie określa się mianem miast-państw lub (z grecka) poleis. W przeciwieństwie jednak do ich greckich odpowiedników, zależności między nimi były o wiele bardziej luźne, a polityka międzynarodowa sprowadzała się głównie do związków między panującymi dynastiami. Inaczej niż w wojnach europejskich, u Majów głównym celem prowadzenia wojen i polityki było utworzenie na podbitym obszarze nowej dynastii raczej niż rozciągnięcie nad nim władzy macierzystej metropolii. Ten element życia społeczeństw południowej Mezoameryki nie jest jednak do końca zbadany, głównie ze względu na niedostatecznie zbadany materiał źródłowy.
W tym okresie w miastach Majów pojawia się podział na klasy (m.in. klasę "książąt" i klasę władców). Bardzo rozwinięta sieć handlowa oraz prawdopodobnie migracje ludności, powodują zaimportowanie wielu wątków mitologicznych, nowinek technicznych i artystycznych z Teotihuacan. W połowie IV wieku doszło nawet do inwazji, w wyniku której Tikal, miasto o największych wpływach, zostało w 378 przejęte przez nową dynastię wywodzącą się ze środkowego Meksyku.
Fakt ten miał ogromne znaczenie dla przyszłego rozwoju kultury Majów, gdyż przejęte zostało bardzo wiele elementów obcej kultury, tak w warstwie materialnej, jak i ikonograficznej.
Środkowy okres klasyczny (Middle classic period), między połową VI wieku a końcem VII wieku, jest dla Majów czasem wojen i niepokojów. Pierwszą z udokumentowanych wojen był konflikt między Tikal a Caracol, rozpoczęty w 556 roku. To drugie miasto początkowo wojnę przegrywało, zostało nawet zdobyte i złupione, jednak z czasem przyłączyły się doń inne miasta regionu i w 562 Tikal zostało ostatecznie pokonane. Od tego czasu dominacja Tikal słabnie, a ostatecznie zanika. W jego miejsce pojawia się nowa potęga regionalna - Calakmul, sprzymierzone z miastami Dos Pilas, El Perú i Naranjo.
W 695 roku Tikal udało się pokonać armie Calakmul i wyzwolić spod jego dominacji. Oba miasta wyszły jednak z konfliktu bardzo osłabione, a pozostałe miasta nie były w stanie objąć przywództwa nad regionem. W efekcie, na całym obszarze zamieszkanym przez Majów nastąpił kryzys tradycyjnej polityki międzynarodowej. Mniejsze miasta przestały uznawać przewodnią rolę tradycyjnych hegemonów, zaś żadne z państw nie było w stanie narzucić swej woli siłą. Proces ten nie jest do końca zbadany, jednak wydaje się, że właśnie w tym okresie (koniec VII wieku) klasyczna cywilizacja Majów zaczyna chylić się ku upadkowi.
Próbę zdobycia lokalnej przewagi podejmowało wiele miast, jednak dość szybko spotykała je klęska. Los ten spotkał m.in. Dos Pilas, które zostało niedługo po 761 roku zdobyte i złupione, a wkrótce potem - całkowicie opuszczone. Do końca VIII wieku, w większości tradycyjnych ośrodków życia politycznego i kulturalnego zamiera całkowicie działalność budowlana, co oznacza prawdopodobnie ich opuszczenie.
[edytuj] Okres klasyczny schyłkowy
[edytuj] Okres postklasyczny
do uzupełnienia
[edytuj] Konkwista
do uzupełnienia
[edytuj] Współczesność
Współcześnie nie znamy przyczyny upadku tak wielkiej cywilizacji, a zarazem cywilizacji która posiadała tak okrutne zasady religii.Wiadomo natomiast, że to głownie nie przez przyjezdnych Europejczyków Majowie upadli. Wiemy, iż gdy Hiszpanie przybyli na ziemie Ameryki Południowej ludności tamtejszej już prawie nie było. Niektóre miasta były nawet opuszczone. Możliwe, że to brutalne zasady wiary doprowadziły do klęski. Przecież Majowie jako ofiary składali ludzi, zarówno mężczyzn, kobiet jak i dzieci. Uważano, że dusza znajduje się w krwi, dlatego każdy Maj, a szczególnie władca i władczyni musieli się ofiarowywać. Gdy coś nie szło w ich cywilizacji cała wina spadała na rządzących, co spowodowało obalenie najwyższych przywódców.Brak władcy był kolejnym punktem, jaki możemy podsuwać za przyczynę upadku cywilizacji. Brutalna religia, okrutne zasady to główne powody klęski majów. Majów, którzy zarazem w czasie najazdu Europejczyków mieli piękne kamienne budowle i posiadali wielką wiedze. W tym czasie, gdy Majowie mieli ogromne miasta, np. Londyn był drewnianym miasteczkiem.
[edytuj] Kultura
[edytuj] Wojna
Wbrew opiniom lansowanym od połowy XIX wieku, popieranym zwłaszcza przez Erica Thompsona, Majowie nie byli ludem nastawionym pacyfistycznie. Poszczególne miasta prowadziły ze sobą w różnych okresach wiele wojen, jednak ich nasilenie było o wiele mniejsze, niż konfliktów zbrojnych w ówczesnej Europie. Armie rzadko przekraczały liczebność kilkuset wojowników, a gęsty las podzwrotnikowy w zasadzie uniemożliwiał zastosowanie skomplikowanych manewrów strategicznych. Podobnie jak w innych kulturach Mezoameryki, bitwy Majów sprowadzały się zazwyczaj do serii potyczek między poszczególnymi wojownikami.
W walce najczęściej używano różnego rodzaju maczet wykonanych z drewna i ostrych kawałków obsydianu, pik oraz maczug. Gęste zalesienie spowodowało, że nie wytworzył się u Majów żaden specyficzny typ broni miotającej, ani specjalizacja w obrębie wojsk.
[edytuj] Pismo Majów
Majowie mieli bogate pismo hieroglificzne, którego znaki przedstawiały przedmioty, zwierzęta, bogów itp. Prostsze znaki służyły do wyrażania przysłówków i przyimków. Ustawiając je odpowiednio, pisarze zapisywali krótkie zdania. Zapisywali oni ruchy gwiazd, ważne daty, imiona bogów, przepowiednie kapłanów... W ich tekstach można przeczytać o porwaniu jednego wodza przez innego, o czyimś ślubie, o czyjejś śmierci... Święte pismo Majów stało się elementem ozdobnym. Litery wykuwano na płytach kamiennych, ołtarzach, schodach itp. Pismem ozdabiano też biżuterię, muszle, kości, wyroby garncarskie, drewniane sufity czy tez ściany. W 2006 roku archeologowie ogłosili, że próbka pisma odkryta w San Bartolo (północno-wschodnia Gwatemala) jest wyraźnym dowodem na to, że Majowie pisali ponad 2300 lat temu. To kilkaset lat wcześniej niż poprzednie pismo Majów o dokładnie ustalonym wieku i 600 lat przed okresem klasycznym cywilizacji, gdy dający się odczytać system pisma wszedł w powszechne użycie.
[edytuj] Architektura
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: sztuka Majów.
Główne osiągnięcia cywilizacji Majów w dziedzinie architektury stanowiły monumentalne zespoły przestrzenne, złożone ze świątyń na wysokich piramidach schodkowych, pałaców, tarasów, dziedzińców i boisk do gry w piłkę. W dziedzinie sztuki - ozdoby ze stiuku, malowidła ścienne, rzeźby i płaskorzeźby z kamienia, drewna i kości, polichromowana ceramika oraz wyroby złotnicze -prekolumbijska sztuka. Majowie rozwinęli pismo hieroglificzne -prekolumbijska literatura i dwudziestkowy system zapisu matematycznego, prowadzili obserwacje astrologiczne i posługiwali się precyzyjnymi systemami rachuby czasu.
[edytuj] Matematyka i astronomia
[edytuj] Mitologia
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: mitologia Majów.
