Planeten Saturn

Saturn (symbol ♄) er den sjette planeten frå Sola. Planeten er ein gasskjempe, den nest største planeten i Solsystemet. Berre Jupiter er større. Saturn har namnet sitt etter den romerske guden Saturn. Planetsymbolet er ei stilisert framstilling av sigden til denne guden.

Innhaldsliste

1 Fysiske eigenskapar
2 Ringane til Saturn
3 Eikene i ringane
4 Månane til Saturn
5 Inndeling av månane
6 Tabell
7 Namnekommentar

[endre] Fysiske eigenskapar

Saturns fasong er tydeleg flat ved polane og bulande ved ekvator (ein flattrykt sfæroide). Dei ekvatoriale og polare diametrane varierar med nesten 10% (120 536 km mot 108 728 km). Grunnen er den raske rotasjonen og væskefasen. Dei andre gassplanetane er au flattrykte, men på langt nær så mye. Saturn er au den einaste planeten i solsystemet som har mindre tettleik enn vatn, med snittettleik på 0,69 g/cm³. Dette er ein snittverdi, Saturns øvre atmosfære er mindre tett og kjernen mye tettare enn vatn.

Saturns indre er likt Jupiters, med ein steinkjerne i midten, eit flytande metallisk hydrogenlag over dette og eit molekylært hydrogenlag over denne igjen. Spor etter diverse isar er au til stades. Saturn er svært heit innvendig, opp til 12 000 K i kjernen. Han sender meir energi ut i rommet enn han tar i mot frå sola. Mesteparten av den overskytande energien er skapt av Kelvin-Helmholtz-mekanismen (sein gravitasjonell kompresjon), men det aleine er ikkje nok til å forklare Saturns varmeproduksjon. Ein tilleggsmekanisme som er foreslått er at noe av energigenereringa skjer ved at dråper av helium regner nedover i Saturns indre. Varme blir frigjort ved friksjon når de fell nedover i det lettare hydrogenet.

Saturn har på same måte som Jupiter skyband i atmosfæren, men banda til Saturn er mye svakare og dei er au breiare nær ekvator. Skymønstra til Saturn var ikkje observert før Voyager-sondane passerte. Sidan den tid har den jordbaserte teleskopteknikken forbedra seg så mye at regelmessige observasjonar kan gjerast. Saturn har langliva ovalar og andre fenomen som Jupiter. I 1990 observerte Hubbleteleskopet ein enorm, kvit sky nær ekvator på Saturn. Skya var ikkje der då Voyager var der. I 1994 blei en annan mindre storm observert.

[endre] Ringane til Saturn

Saturn er best kjend for sine vakre ringar. Ringane blei først observert av Galileo Galilei i 1610 gjennom teleskop. Men han visste tydelegvis ikkje kva dei kunne vera. Han skreiv til storhertugen av Toscana at «Saturn er ikkje aleine, men er satt saman av tre, som nesten rører ved kvarandre og som aldri røre på seg eller forandrar seg i forhold til kvarandre. Dei er orientert på ei line parallell med dyrekrinsen og den midtre [Saturn sjølv] er omtrent tre gonger så stor som dei på sidene [kantane av ringane]». Han sa au at Saturn såg ut til å ha «øyrer». I 1612 lå ringplanet rett mot Jorda, og ringane såg ut til å forsvinne, og så i 1613 kom dei tilbake. Dette gjorde Galilei enda meir forundra.

Gåta om ringane blei ikkje løyst før i 1655 av Christiaan Huygens. Han nytta eit mye kraftigare teleskop enn dei tilgjengelege for Galilei på tida hans. I 1675 fastla Giovanni Domenico Cassini at ringane til Saturn eigentleg var samansett av fleire mindre ringar, med gap mellom dei. Det største gapet blir no kalt «Cassinis deling».

Fotografi frå oktober 2004 (Cassini).

Ringane kan sjåast med eit ganske lite moderne teleskop, eller med ein god prismekikkert. Dei strekk seg ut mellom 6 630 km og 120 700 km over Saturns ekvator og er laga av av partiklar i varierande storleik. Storleiken varierar frå støvkorn opp til klumpar på storleik med ein personbil. Den kjemiske samansettinga er silisiumhaldige bergartar, jernoksid og is. To hovudteoriar finst om danninga av ringane. Den eine blei først føreslått av Édouard Roche på 1800-talet, og går på at ringane ein gong i tida var ein saturnmåne der banen etterkvart kom så nære planeten at månen blei rivi i stykker av tidevasskreftene (sjå Rochegrensa). Ein variasjon på denne teorien er at månen disintegrerte av di at han blei treft av ein stor komet eller asteroide. Den andre teorien går på at ringane aldri har vori ein del av ein måne, men heller er rester etter den originale støvskiva Saturn blei danna frå. Denne teorien er ikkje populær i dag, fordi ringane mest sannsynleg er ustabile over tid, og dermed må vera relativt unge.

Sjå ringane til Saturn for å sjå ein tabell over ringane til planeten.

[endre] Eikene i ringane

Inntil nyleg blei ringstrukturane forklart som kun innverknad av gravitasjonskreftene. Men så blei «eiker» funni, og dei ser ut til å ha ein samanheng med elektromagnetiske krefter, av di at dei roterar omtrent likt med magnetosfæren til Saturn.

[endre] Månane til Saturn

Det endelege talet på dei naturlege satellittane til Saturn vil aldri bli bestemd. Faktisk er alle partiklane i ringane teknisk sett månar, og det er ikkje lett å dra eit skille mellom ein stor ringpartikkel og ein lite måne.

I dag har tretti månar blitt oppdaga og namnsatt. Mange har blitt oppdaga dei siste åra, eit søk oppstarta i 2000 fann tolv nye månar rundt Saturn i ein fjern bane. Dette tyder på at dei er fragment av større lekamar fanga inn av tyngdekrafta til Saturn (sjå i magasinet Nature vol. 412, s.163-166). Etter at romsonden Cassini-Huygens kom fram til Saturn i 2004 har talet på mistenkte månar auka til 34 (9. september 2004 [2]). 16. november 2004 annonserte forskargruppa bak Cassini at strukturen til ringane tyder på at det går fleire månar i ringane. Desse månane har ikkje blitt sett visuelt enda [3].

Den usanne månen Themis, visstnok oppdaga i 1905, eksisterar ikkje.

[endre] Inndeling av månane

Det er flytande grenser, men månane til Saturn blir vanlegvis delt opp i seks grupper.

[endre] Ringgjetarane

Gjetarsatellittar er månar i eller rett utanfor ringsystemet til ein planet. Dei kuttar kantane skarpe og lagar gap inne i ringane. Gjetarmånane til Saturn er Pan, Atlas, Prometheus, Pandora, Epimetheus og Janus, i tillegg til dei ubekrefta månane saturnmånen S/2004 S 4 og saturnmånen S/2004 S 3.

[endre] Dei indre store månane

Dei indre store månane til Saturn går i bane saman med den svake e-ringen. Dei er Mimas, Enceladus, Tethys og Dione.

To nyoppdaga månar går au saman med desse: Methone og Pallene. Det gjør au dei sambanemånane som utgjør ei gruppe for seg sjølv (sjå nedanfor).

[endre] Sambanemånane

Sambanemånar (ko-orbitale månar) er unike for Saturnsystemet. Dei går i nøyaktig same bane rundt Saturn som ein annan måne, men kolliderar aldri. Tethys har to ørsmå sambanemånar, Telesto og Calypso, og Dione har ein, Helene. Alle desse tre månane går i bane i lagrangepunkta til dei større månane.

To av gjetarane (sjå over), Janus og Epimetheus, er ein annan type sambanemånar. Desse to er i omtrent samme storleik og har banar med berre noen få kilometers forskjell i diameter, nære nok til at dei ville kollidere om dei prøvde å passere kvarandre. Men den gravitasjonelle samhandlinga gjør at dei byttar bane kvart fjerde år i staden for å kollidere. Sjå artikkelen om Epimetheus for å få ein meir detaljert forklaring på dette.

[endre] Dei ytre store månane

Dei største månane går alle utanfor e-ringen og kan sjåast på som ei eigen gruppe. Dei er Rhea, Hyperion (som er relativt liten), Titan og Iapetus.

[endre] Inuitgruppa

Inuitgruppa er fire ytre månar som er like nok i avstandane sine til Saturn og banehellingane sine til at dei kan sjåast som ei gruppe. Dei er Kiviuq, Ijiraq, Paaliaq og Siarnaq.

[endre] Den norrøne gruppa

Den norrøne gruppa er seks månar som er like nok i avstandane sine til Saturn og banehellingane sine til at dei kan sjåast som ei gruppe. Dei er Phoebe, Skathi, Mundilfari, Suttungr, Thrymr og Ymir.

[endre] Den galliske gruppa

Den galliske gruppa er seks månar som er like nok i avstandane sine til Saturn og banehellingane sine til at dei kan sjåast som ei gruppe. Dei er Albiorix, Erripao og Tarvos.

[endre] Tabell

Name		Diameter (km)	Masse (kg)	Snitt baneradius (km)	Omløpsperiode	Posisjon	Oppd.
Saturn I	Mimas	397	3,80×10¹⁹	185 520	0,942422 døgn		1789
Saturn II	Enceladus	499	7,30×10¹⁹	238 020	1,370218 døgn	Inne i e-ringen	1789
Saturn III	Tethys	1060	6,22×10²⁰	294 660	1,887802 døgn		1684
Saturn IV	Dione	1118	1,05×10²¹	377 400	2,736915 døgn		1684
Saturn V	Rhea	1528	2,49×10²¹	527 040	4,5175 døgn		1672
Saturn VI	Titan	5151	1,35×10²³	1 221 850	15,94542 døgn		1655
Saturn VII	Hyperion	286 (410 × 260 × 220)	1,77×10¹⁹	1 481 100	21,27661 døgn		1848
Saturn VIII	Iapetus	1460	1,88×10²¹	3 561 300	79,33018 døgn		1671
Saturn IX	Phoebe	220	4,00×10¹⁸	12 944 300	-548,2 døgn^**	Den norrøne gruppa	1899
Saturn X	Janus	178 (196 × 192 × 150)	2,01×10¹⁸	151 472	0,6945 døgn	sambanemåne	1966
Saturn XI	Epimetheus	115 (144 × 108 × 98)	5,60×10¹⁷	151 422	0,6942 døgn	sambanemåne	1980
Saturn XII	Helene	33 (36 × 32 × 30)	Ukjend	377 400	2,736915 døgn	etterfølgjande trojaner til Dione	1980
Saturn XIII	Telesto	29 (34 × 28 × 36)	Ukjend	294 660	1,887802 døgn	ledande trojaner til Tethys	1980
Saturn XIV	Calypso	26 (34 × 22 × 22)	Ukjend	294 660	1,887802 døgn	etterfølgjande trojaner til Tethys	1980
Saturn XV	Atlas	30 (40 × 20)	Ukjend	137 670	0,6019 døgn	ytre a-ringgjeter	1980
Saturn XVI	Prometheus	91 (145 × 85 × 62)	2,70×10¹⁷	139 350	0,6130 døgn	indre f-ringgjetar	1980
Saturn XVII	Pandora	84 (114 × 84 × 62)	2,20×10¹⁷	141 700	0,6285 døgn	ytre f-ringgjetar	1980
Saturn XVIII	Pan	19	2,7×10¹⁵	133 583	0,575 døgn	i Enckes deling	1990
Saturn XIX	Ymir	18	Ukjend	23 096 000	-1312,4 døgn^**	Den norrøne gruppa	2000
Saturn XX	Paaliaq	22	Ukjend	15 199 000	686,9 døgn	Inuitgruppa	2000
Saturn XXI	Tarvos	15	Ukjend	18 247 000	925,6 døgn	Den galliske gruppa	2000
Saturn XXII	Ijiraq	12	Ukjend	11 442 000	451,5 døgn	Inuitgruppa	2000
Saturn XXIII	Suttungr	7	Ukjend	19 463 000	-1016,3 døgn^**	Den norrøne gruppa	2000
Saturn XXIV	Kiviuq	16	Ukjend	11 365 000	449,2 døgn	Inuitgruppa	2000
Saturn XXV	Mundilfari	7	Ukjend	18 722 000	-951,4 døgn^**	Den norrøne gruppa	2000
Saturn XXVI	Albiorix	32	Ukjend	16 404 000	783,5 døgn	Den galliske gruppa	2000
Saturn XXVII	Skathi	8	Ukjend	15 647 000	-728,9 døgn^**	Den norrøne gruppa	2000
Saturn XXVIII	Erriapo	10	Ukjend	17 616 000	871,9 døgn	Den galliske gruppa	2000
Saturn XXIX	Siarnaq	40	Ukjend	18 160 000	893,1 døgn	Inuitgruppa	2000
Saturn XXX	Thrymr	7	Ukjend	20 382 000	-1086,9 døgn^**	Den norrøne gruppa	2000
Narvi^*	7	Ukjend	18 719 000	-956,2 døgn^**		2003
Methone (S/2004 S 1)^*		3	Ukjend	194 000	1,01 døgn		2004
Pallene (S/2004 S 2)^*		4	Ukjend	211 000	1,14 døgn		2004
Saturnmånen S/2004 S 3^*		3-5	Ukjend	141 000	Ukjend	ytre f-ringgjetar (?)	2004
Saturnmånen S/2004 S 4^*		3-5	Ukjend	Ukjend	Ukjend	indre f-ringgjetar (?)	2004

^* Ventar på godkjenning og namngiving

^** negative omløpsperiodar viser retrograde omløp rundt Saturn (motsett av rotasjonen til planeten)

[endre] Namnekommentar

Noen asteroidar har same namn som saturnmånar: 55 Pandora, 106 Dione, 577 Rhea, 1809 Prometheus, 1810 Epimetheus og 4450 Pan.

Wikimedia Commons har ei samling filer som gjeld: Planeten Saturn

Solsystemet

Planetar: Merkur · Venus · Jorda · Mars · Jupiter · Saturn · Uranus · Neptun

Dvergplanetar: Ceres · Pluto · Orcus · 2003 EL₆₁ · Quaoar · 2005 FY₉ · 2003 UB₃₁₃ · Sedna

Andre: Sola · Månen · asteroidebeltet · transneptunske objekt · Kuiper-lekamar · Oorts sky

Henta frå «http://nn.wikipedia.org../../../p/l/a/Planeten_Saturn_81bb.html»

Kategoriar: Planetar | Saturn

We provide Linux to the World