Karel de Groete
Van Wikipedia
- Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel woe meugelik 't Mestreechs aan te hawte.
Karel (Sjarel) de Groete (Duits Karl der Große; Frans en Ingels Charlemagne; waorsjijnlek Herstal of Jupille bie Luuk (ziene vader is dao gebaore) op waorsjijnlek 2 aprèl 742 - Aoke 28 jannewarie 814) waor vaan 771 tot aon ziene doed Keuning d'r Fraanke; daobovenop woort heer in 800 door de paus tot keizer vaan 't Wèste ofwaal 't Heilig Roems Riek gekroend. Karel waor de zoon vaan Pepijn de Korte en Bertrada vaan Laon en is d'n enige vors dae de regio (Meerse/Mestreech/Zittert - Herstal/Jupille/Luuk - Aoke) tot 't cintrum vaan zien riek maakde.
Inhawd |
[bewirk] Leve
Pepijn de Korte, zoon vaan Karel Martel, waor d'n ierste keuning vaan 't Hoes vaan de Karolingers, de dynastie die vaan 751 tot 987 zouw hierse. Nao d'n doed vaan Pepijn in 768 woort zien keuninkriek verdeild oonder Karel de Groete en zien broor Carloman. Carloman steerf op 5 december 771, boenao Karel de Groete keuning vaan 't gans Fraankisch riek woort.
[bewirk] Oetbreiding vaan 't riek
In de in totaol 46 jaor vaan zien hiersjappij veurde Karel mie daan 50 oorloge, wat ouch veur 'ne middeliewse voors mier es gemiddeld is. Zien veurnaomste vijande waore de Sakse en de Longobarde.
Wat es 'n strafexpeditie tege de heidese Sakse begós, woort al gaw 'nen oetgebreide veroverings- en geluifsoorlog dee 32 jaor laank zouw aonsleipe, tot aon de oeteindelike oonderwerping vaan dit oestelik naobervolk in 't jaor 804. Karel veerdigde e decreet oet, de Capitulatio de partibus Saxoniae, boe-in veur 't iers in de westerse gesjeedenis 'n gewelddadige bekieringpolitiek bedreve woort. In 797 veerdigde Karel e nui decreet oet oonder d'n invloed vaan ziene raodgever Alciunus dat e bitteke zachter bekieringspolitiek veursjreef. Dit decreet waor de Capitulare Saxonum. In 782 kaom 't tot 't roemröch bloodbaad vaan Verden, boe volges neet gans betrouwbare bronne 4.500 Saksische rebelle oonthouf zouwe zien.
Aon d'n oorlog tege ziene twiede vijand, de Longobarde ging e politiek conflic veuraof: wie d'n usurpator Pepijn de Korte de lètste Merovingische keuning had aofgezat en in 756 door paus Stephanus II (III) tot keuning vaan de Fraanke woort gezalf, belaofde heer in ruil de kèrkvors alle gebeier te sjinke die heer op 't Byzantijns Riek zouw verovere. Dit hèt de Pepijnse Sjinking, ouch al ging heer noets wijer es zien belofte. Concreet ging 't um 't exarchaat Ravenna (d'n exarch waor de Byzantijnse militaire commandant in Italië), de Pentapolis en 't ducaat Roeme (geneump naor de dux, de Byzantijnse gouverneur in Italië). Wie dat gebeed in 773 door de Longobardekeuning Desiderius ingenómme woort, reep paus Adrianus I in 773 Karel t'n hölp. Dao-op rökde de Fraankekeuning in Italië op, belegerde en veroverde de Longobardische houfstad Pavia, z1etde Desiderius aof en vernuide de sjinkingsbelofde vaan ziene vaoder aon de paus. 't Gebeed tösse Roeme en Ravenna stèlde Karel expliciet oonder Fraankische besjirming. Op paosdaag 774 trók heer Roeme binne en woort heer dao es 'ne keizer oonthaold en geïerd. Mèt touwstumming vaan de paus neumde Karel ziech veurtaon "keuning der Fraanke en der Longobarde".
In 788 woort 't hertogdóm Beiere ingelief, in 795-796 volgde de oonderwerping vaan de Avare (op de plaots vaan 't huiig Kroatië, Tsjechië, Slowakije en Wès-Hongarije) aon de oosgrens, en in 811 dwoong Karel de Dene 't reveerke de Eider es oesgrens te aonvaarde um zoe de invalle vaan de Vikinge te veurkoume. En ouch al bleef in 779 zien veldtoch tege de More in Spanje zoonder groet gevolg, toch kós heer nog 't gebeed mètein ten zuie vaan de Pyreneeën verovere en 't es 't Spaonse Mark bij 't Riek veuge. Tegeliek waor ouch d'n opmars vaan d'n islam tot stand gebrach.
Zoe had Karel e groet gedeilte vaan 't vreuger Wès-Romeins Riek (en ouch nog groete gebeier die daoboete laoge) vereinig oonder zien heersjappij. Op 't huugdepunt vaan zien mach hiersde heer euver e gebeed dat reikde vaan de Elbe en de Oder tot aon de Pyreneeë, en dat zoe oetgestrek waor tot 't 'ne geduchte concerrent veur de wereldmach Byzantium ging vörme. Wat oets 'n kleine Germaanse kolonie op vreuger Romeins territorium woar, bleek noe 'ne gelieke vaan Byzantium es de legetiemen opvolger vaan 't Romeinse riek.
[bewirk] 't keizerriek
In 799 volgde 'n gebäörtenis die de politiek vaan Karel de Groete in nui baone zouw leie: in aprèl vaan dat jaor stoonte inkel veuraonstoonde lui vaan de pauselike curie tege paus Leo III op en verdreve häöm oet Rome. Euver d'n achtergroond vaan dees zaak is niks bekind; zeker is allein tot de vluch Leo tot bij Karel in Paderborn voorde. Dao bestoon wel gein gesjreve versleeg vaan 't beraod tösse de paus en de keuning, meh de oetkoms d'rvaan is dudelik: in zien kwaliteit es besjèrmhier vaan Roeme leet Karel de weggejaogde kèrkvors naor Roeme trökleie um häöm daor opnui in zien woerdigheid te bevestige. De keizerskroening die zouw volge, moot vaan 't begin aof aon in de euvereinkoms opgenome zien. En dus trók Karel in 800 naor Roeme, boe heer door 't begeisterd volk en de paus bij de Sint-Piersbaseliek woort oontvaange. In 't bijzien vaan de Romeinse senaat, de bisjoppe, de abte en de edellui verhinderde de machtige Fraankekeuning vervolges 'n synode die de aontijginge tege Leo III deende op te heldere. Oeteindelik mós de (gedwónge) bereidheid vaan de paus um 'n reinegingseed aof te lègke volstoon um häöm opnui gans te rehabilitere.
Op 25 december vaan 't jaor 800 woort Karel door paus Leo II gekroend tot keizer vaan 't Wès-Romeins Riek, 'ne titel dee sins 476 neet mie gebruuk waor in Wès-Europa. Volges de Vita Leonis ('t leve vaan Leo) zette Leo II op Keersdaag in de Sint-Pieter eigenhendig de keizerkroen op Karel z'ne kop. 't Gans gebäöre kós neet mier es vief minute gedoord höbbe; de beteikenis veur de toen bekinde wereld is evels vaan 'n boetegewoen draagwijde: vaan toen aof aon droog Karel de Groete neve zien titels vaan keuning vaan de Fraanke en Longobarde, besjèrmhier en verdedeger vaan de Kèrk, patroen en behoeder vaan de christelike plaotse in 't Heilig Land ouch die vaan Imperator en Augustus vaan de Romeine. Me moot d'r oongetwiefeld vaan oetgoon tot heer z'chzelf neet es 'ne Roemein zaog, meh in de ierste plaots es 'ne christelike wereldhierser vaan Fraankische nationaliteit, in opvolging vaan Constantien de Groete, in 333 de groondlègker vaan 't officiële christelike wèste. De aonspraok steeg dus wied veurbij 't feitelik keizersjap oet.
't Zal ouch wel kloppe tot Leo III bij Karel stèrk op de keizerskroen heet aongedroonge. 't Beteikende ummers tot heer oonaafhankelik woort vaan d'n Oos-Romeinse keizer, dee tot daan aon touw d'n officiële wereldliken hierser euver de gelaovige vaan 't vreuger Romeinse Wès-Europa waor gewees.
Karel zoch ouch diplomatieke betrèkkinge met de islamitische wereld, in de persoen vaan Haroen al-Rasjid, kalief vaan Bagdad, vaan wee heer 'ne olifant es gesjink kreeg.
[bewirk] Politiek
Um zie riek mekeliker te kinne besture, veurde Karel 'n centralisatiepoletiek in die tot oeting kaom in:
- 't aonstèlle vaan roondreizende ambtenere (missi dominici of aofgevaardigde vaan d'n hier, d'n keuning), um de controle oet te oefene euver 't grafelik bestuur;
- 't oetveerdige vaan algemeine wette; de capitularia, veur alle oonderdane vaan 't Fraankische riek;
- De veralgemeining vaan de vazaliteit woebij 'ne vazal zien bestuurlike en militaire deenste aonbood in ruijl veur groond;
- De oontwikkeling vaan e soort einheidscultuur um via missionariswerk de bèn tösse zien oonderdane te vestige of te verstèrke;
- De introductie vaan 't poond of livre (vaan 't latijnse libra of weegsjaol) es standaardmaot voor zoewel gewiech es geld. Deze standaard voond ingaank in e groet deil vaan Europa en raakde ouch in Groet-Brittanië in gebruuk. Karel zette heimèt euveriges de monetair hervörminge vaan ziene vaoder door;
- 't oontwikkele vaan 'n hofcultuur, die z'ch spiegelde aon de Byzantijnse.
[bewirk] Karel in Limburg
't is bekind dat Karel vaanoet zien rezedentie in Aoke dèks op bedevaart kaom naor de rillekwieje vaan Sint-Servaos in Mestreech. In dees stad had heer de besjikking euver zien keuninklik palies, palts geheite. Dit stoond waorsjijnlik aon de noordkant vaan 't Vriethof, op de plèk boe noe 't Ginneraolshoes steit.
Ouch besteit de annikdotische tejerie euver d'n oersproonk vaan de naom vaan de stad Sitterd: tiedes 'n jachpartij vaan Karel de Groete zow heer örges tösse Aoke en Roermun verdwaald zien. Toen heer op 'n ope plaots in 't bos met e huijske kaom, vroog heer aon 't aw vröwke dat dao woende, wie laat 't waor. 't bleek al veul later daan heer dach, en heer reep oet: "Si tard!" ("Zoe laat" op ze Frans).
[bewirk] Doed en opvolging
Naodat Karel de Groete in 814 waor euverleije, woort heer begaove in zien eige kapel in Aoke, die de kirn vaan de huidige kathedraal vörmt. Zien naokomelinge weure Karolingers genump.
Ziene einigste nog zoen, Lowie de Vrome volgde häöm op, boedoor 't wederopgestone "Wès-Romeins Riek" nog 'n generatie lang oongedeild zouw blieve. Nao Lowie de Vrome woort 't riek naor Fraankisch rech oonder deens drei zäöns verdeild, boemet rouw-eweg de basis woort gelag veur wat later Fraankriek en 't Heilig Rooms Riek zouwe weure. Um 't Midderiek vaan Lotharius, dee geinen opvolger had, drejde en drejt evels tot in de 21e iew meinig Europees conflic. 't waor e constant gevech tösse de 'Romaanse' en de 'Germaanse' cultuur in Vlaondere, Elzas-Lotharingen en Noord-Italië.
D'r Karlspries van de sjtad Aoke.
De sjtad Aoke reikt èèder jaor d'r Karlspries oet. Dae pries is nao Karel de Groete verneumd en wert oetgereikt an luuj die zich op 'n bezonder meneer verdeenstelek gemakt haant väör de Europese integratie. Mitstens wert dae pries gegaeve an luuj, wie bev. kunningin Beatrix of Bill Clinton. Soms och an verdeensteleke organisaties.
[bewirk] Extern links
- Carolingian Chronicles: Royal Frankish Annals and Nithard's Histories. (translated by Bernhard Walter Scholz) University of Michigan Press, 1970. [Comprises the Annales regni Francorum and The History of the Sons of Louis the Pious]
- Oman, Charles. The Dark Ages 476-918. London, 1914.
- Santosuosso, Antonio. Barbarians, Marauders, and Infidels: The Ways of Medieval Warfare. Boulder, 2004.
- Painter, Sidney. A History of the Middle Ages 284-1500. New York, 1953.
- Einhard, translated by Samuel Epes Turner. The Life of Charlemagne. New York, 1880.
