نخجوان
از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.
فهرست مندرجات |
[ویرایش] جمهوری خودمختار نخجوان
|
||||
جمهوری خودمختار نخجوان بخشی از جمهوری آذربایجان است که مرکز آن شهر نخجوان است. شهر نخجوان 12 کیلومتر مربع وسعت دارد و کل جمهوری از 5 شهر، 5 شهرستان و درحدود 203 روستا تشکیل شده است.
در 9 فوریه سال 1924 میلادی نخجوان به صورت جمهوری خودمختار تأسیس شد.این جمهوری دارای یک شهر مرکزی «نخجوان» و پنج بخش مرکزی «اردوباد، جلفا، بابک، شرور، شاهبوز» است. این جمهوری خودمختار درجنوب قفقاز و شمال رود ارس واقع شده و از شمال و مـشرق مــحدود بــه جــمهوری ارمنستان از جنوب محدود بــه ایران و از غرب محدود بهترکیه است. طول مرزهای این جمهوری با «جمهوری ارمنستان» 224 کیلومتر، «جمهوری اسلامی ایران» 163 کیلومتر و «جمهوری ترکیه» 12 کیلومتر است. مساحت این جمهوری خودمختار 5500 کیلومتر و شمار اهالی آن در سال 1983 میلادی بالغ بر 257400 نفر و در سال 2001 میلادی تقریباً بالغ بر 400 هزار نفر تخمین زده شده است.
[ویرایش] تاریخ نخجوان
این سرزمین در سده‌های 9 و 8 پیش از میلاد زیر سلطه دولت «اورارتو» قرارگرفت. در زمان پادشاهی «منوئه» (810-778 پیش از میلاد مسیح) لشکریان «اورارتو» با گذشتن از رود ارس به سوی شمال و جلگه ایروان تاختند. و قسمت‌هایی از این سرزمین را به تصرف خود درآوردند. «منوئه» برای حفظ نواحی تسخیر شده، در ساحل راست شمالی رود ارس نزدیک روستایی که اکنون به نام ترکی «داش‌بورون» معروف است مرکز اداری تأسیس کرد، و آن را «منوآهینیلی» MENUAHINILI نامید.
در سده هفتم پیش از میلاد بخشی از اراضی تابع دولتهای «ماننا» و ماد بود. ولی در سده هشتم پیش از میلاد بخشی از کشور هخامنشیان شد. از آن پس فرمانروایان ارمنی از دودمان یرواندی بر نخجوان حکم راندند. و این کار با موافقت کوروش بزرگ پادشاه هخامنشی صورت گرفت.
بعد از «یرواندیان» دودمان «ارتاشیان» و سپس اشکانیان بر نخجوان حکم‌فرامایی کردند و نخجوان بخشی از سرزمین اتورپاتکان شد. بعدها این سرزمین به دو گروه از «ناخارارهای» ارمنی تعلق یافت. شمال آن در اختیار دودمان «سیونی» و جنوب آن زیر فرمان دودمان «آرتسرونی» قرار گرفت.
در سده سوم میلادی نخجوان به همراه بخش شرقی قفقاز و منطقه آلبانیا تابع دولت ساسانی بود، و شاهان ساسانی مرزبانانی بر این سرزمین می‌گماردند. در پیکارهای میان دولتهای ایران و روم و بعدها ایران و بیزانس، نخجوان بارها مورد تاخت وتاز قرار گرفت در این سرزمین آتشکده‌های متعددی وجود داشته است. و در این حین کلیساهایی نیز درآن منطقه بناگردید. از آثار بجای مانده از آن زمان می‌توان دریافت که زرتشتیان و مسیحیان درکنار یکدیگر زندگی می‌کردند.
این جمهوری خودمختار براساس معاهده ترکمنچای در سال 1818 میلادی از ایران، و در سال 1918 میلادی توسط ارمنی‌ها از خاک جمهوری آذربایجان جدا گردید اما با اعلام خودمختاری در ترکیب جمهوری آذربایجان قرار گرفته است. بعد از فروپاشی شوروی و شروع جنگ ارمنستان و آذربایجان، ارتباط زمینی نخجوان با باکو قطع شد.
آئین مسیحیت در سده چهارم میلادی توسط «گریگور» مشهور، و تیرداد سوم یا تیرداد بزرگ، شاه ارمنستان، رواج یافت. از این به بعد آئین زرتشت در معرض نابودی قرار گرفت.
در سده‌های 5 و 6 میلادی یکی از مناطق مرزبان نشین ساسانی، نخجوان بود. اواخر سده 6 میلادی بخشی از نخجوان، از جمله ناحیه «سیونیک» ضمیمه خاک «آتورپادکان» شد. از قرن 4 تا 11 میلادی کرسی اسقفی «اساقفه» وابسته به دودمان مرادابتونی «مردبد» در نخجوان قرار داشت. سده 4 میلادی هزاران ارمنی و یهودی «نخجوان، به ویژه شهر مرکزی آن سکنی داشتند. درنیمه نخست سده 6 میلادی درنخجوان مرکز ضرب سکه‌های ساسانی دایر شد. درعهد جنگهای «ایران» و «بیزانس» درسال 625 میلادی هراکلیوس طی لشکرکشیهای خود شهر و بخشی از سرزمین نخجوان را ویران کرد.
در سالهای 412-411 هجری قمری «غزان» به سرزمین «وسپوهرگان» که شامل نواحی «وان»، «اردوبار» و «نخجوان» بود، حمله بردند. بعضی تاریخ‌نگاران از وجود پیکارهایی میان ارمنیان و ترکان نخجوان در «دوین»(DVIN) خبر داده‌اند.
نخجوان در سده‌های 10 و 11 میلادی (4 و 5 هجری) از شکوفایی برخوردار بود ولی از آن پس غزان به سرزمین مزبور هجوم آوردند. در سده 12 میلادی (6هجری قمری) نخجوان تابع دولت «ایلدگزها» بود. در شهر نخجوان کلیساها، مساجد و کاروانسراهای متعددی وجود داشت كه بسياري از آنها توسط تركها و آذري‌ها به خرابه تبديل شده‌اند و يا به كل برچيده شده اند. سال 1221 میلادی (618 هجری قمری) مغولان به نخجوان حمله بردند. در سال 1225 میلادی، 622 هجری قمری «جلال‌الدین محمدخوارزمشاه» بر نخجوان حکم راند.
در سده‌های 11 و 12 هجری (16 و 17 میلادی) و دوران جنگهای ایران و عثمانی، اراضی نخجوان بارها به میدان جنگ سپاهان دو کشور تبدیل شد.
در قرن 11 هجری (سال 1012 هجری قمری)، 1603 میلادی شاه عباس برای بازپس گرفتن ولایات شمال غربی ایران از دولت عثمانی به آذربایجان لشکر کشید. شاه عباس با روش خاصی که در جنگها داشت توانست بخش بزرگی از آذربایجان، قره‌باغ، ارمنستان ونخجوان را از ترکان بازپس گیرد. در سال 1137 هجری قمری پایان عصر صفویان حاکم بر نخجوان کلید خورد و ولایت به پسر عسگرشاه طهماسب تسلیم شد. در پیکاری که میان نادرشاه افشار و «تیمورپاشا» درگرفت، سردار ترک شکست خورده این شکست سبب شد که «علی‌پاشا» طی نامه‌ای متذکر گردد که آماده است «قلعه نخجوان» را رها کند و به قسطنطنیه باز گردد.
در دوران جنگهای ایران وروس (1826ـ1828میلادی)، نخجوان از سوی ارتش روسیه تزاری اشغال شد و طبق معاهده ترکمنچای اراضی این سرزمین به تصرف دولت روسیه درآمد. در سال 1841 میلادی «قرن 19 میلادی» نخجوان تابع حکومت گرجستان و در سال 1846 میلادی تابع حکومت ایروان «ارمنستان» شد. و درسال 1918 میلادی نخجوان تحت اشغال نیروهای ترک قرار گرفت.
بعد از شکست عثمانی‌ها در جنگ جهانی اول، ترکیهجمهوری ارس را در این ناحیه تشکیل داد. این جمهوری تا ژانویه سال 1919 میلادی که نیروهای انگلیسی نخجوان را اشغال کردند وجود داشت. پس از آن، در نخجوان تشکیلات جدیدی در شکل فرمانداری نظامی تحت قیومت انگلیس به وجود آمد، ویک داشناک ریاست حکومت نخجوان را به عهده گرفت.داشناك‌ها سعي كردند تا دوباره اين منطقه را به صاحبان اصلي آن يعني ارمني ها باز گرداند اما انگلیسی‌ها سرانجام از روس‌های بلشویک در قفقاز شکست خورده و از نخجوان و قفقاز عقب‌نشینی کردند.
در 28 ژوئیه سال 1921 میلادی سه ماه پس ازتأسیس دولت شوروی سوسیالیستی، نخجوان نیز به صورت یک جمهوری شوروی سوسیالیستی تأسیس شد. و در تاریخ 9 فوریه سال 1924 میلادی نخجوان به صورت جمهوری خودمختار وجزئی از جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان درآمد و نخستین قانون اساسی آن درسال 1926 میلادی به تصویب رسید.dfdf
[ویرایش] ریشه نام نخجوان
در گویش‌های مختلف به نخجوان، «ناخ جوان»، «ناخ جاوان»، «ناخ ایجه‌وان»، «ناخ‌ایجاوان» هم گفته شده است که شاید از «ناخ‌ناگان ایجه وان»در زبان ارمني گرفته شده است و به معنی «نخستین استراحتگاه» است. گفته می‌شود که حضرت نوح(ع) در سال 3669 پیش از میلاد، پس از فرو نشستن جوشش طوفان در همین شهر مسکن گزیده بود. بدان سبب نخجوان با گويش ارمني بدین نام نامیده شد. البته در زمان طوفان شهری در این سرزمین وجود نداشت ولی با گذشت زمان توسط ارمني‌ها احیا شد.
نخجوان را در سده‌های نخست میلادی «آپوواتریون» می‌نامیدند که به معنی «استراحتگاه وکاروانسرای» است. در سده دوم میلادی، نخجوان را بنام «ناکساوانا» NAXOUANA نامیدند.
[ویرایش] جغرافیای نخجوان
نخجوان درترکیب کشور آذربایجان یک جمهوری خودمختار است که پیوستگی ارضی وجغرافیایی با پیکره اصلی خاک جمهوری آذربایجان ندارد. این جمهوری خودمختار از جنوب وشمال غربی با جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ترکیه و از شمال و شمال شرقی به جمهوری ارمنستان محدود شده و با جمهوری اسلامی ایران 163 کیلومتر مربع مرز مشترک دارد. خطوط مرزی نخجوان با جمهوری اسلامی ایران طی معاهده ترکمنچای مشخص شده است و مرزهای این کشور، جمهوری ترکیه و جمهوری ارمنستان به موجب موافقت‌نامه «قارص» مشخص گردیده است.
جمهوری خودمختار نخجوان با مساحت 5500کیلومتر مربع دارای سرزمینی پست است. مرتفع‌ترین قلعه این جمهوری خودمختار حدود 3904 متر ارتفاع دارد که به نام «قاپی جیق» معروف است.
منطقه خودمختار نخجوان در ارتفاع 700 تا 1000 متری، دارای آب و هوای قاره‌ای خشک، با زمستانی سرد وخشک و تابستانی گرم است. مناطق جنگلهای کوهستانی آب و هوای نیمه معتدل دارند.
میزان بارندگی درنواحی مختلف جمهوری خودمختار نخجوان 200 الی 300 میلیمتر و در کوهپایه‌ها وارتفاعات کم 300 تا 900 میلیمتر است.
در این جمهوری خودمختار حدود 400 رودخانه بزرگ و کوچک وجود دارد که رود «ارس» از جمله آنهاست، بعد از رود ارس مهم‌ترین رودهای نخجوان عبارت‌اند از: «آرپاچائی، نخجوان چائی، الینجه چائی وگیلان چائی»
رود ارس درمرز میان جمهوری اسلامی ایران و جمهوری خودمختار نخجوان قرار دارد، بزرگ‌ترین شاخه رودکر است. طول این رود 1072 کیلومتر و حوزه آن 10200 کیلومتر مربع است. ارس از دامنه‌های کوه بیسؤل BISOL در ترکیه سرچشمه می‌گیرد، بعد از پیوستن رودخانه آخوریان دردشت «آغری‌داغ» جریان می‌یابد و در این جا به شاخه‌هایی تقسیم می‌شود.
شاخه‌های اصلی عبارت‌اند از: آخوریان، رازدان، آرپاچای، ووروتان، قوتورچای و قره سو.
این رود سالانه 6/7 کیلومتر مکعب آب و 16 میلیون تن رسوبات را حمل می‌کند.
[ویرایش] جمعیت
طبق سرشماری که در اول اکتبر سال 1993 میلادی انجام گرفت، جمعیت جمهوری خودمختار نخجوان 327929 نفر بوده است. از این جمعیت 9/95% آذری، 3/1% روس، 1/1% کرد،06/1% اوکراینی و 04/0% تاتار است و در آخرین سرشماری انجام گرفته در سال 2001 میلادی جمعیت نخجوان تقریباً بالغ بر 400 هزار نفر تخمین زده شده است. و در ضمن درصد سالانه رشد جمعیت در این جمهوری بین سالهای 1992-1987 میلادی، 1% بوده است قابل ذكر است كه قبل از استيلاي تركان در اين ناحيه 90 در صد جمعيت حاكم را ارمني‌ها تشكيل مي داده‌اند و به مرور زمان بدليل قتل عامهاي متعدد از سوي تركها از تعدادشان تا به اين حد كاسته گرديده است .
[ویرایش] ساختار سیاسی
مرکز تصمیم‌گیری این جمهوری خودمختار «مجلس عالی» آن است اما درتصمیمات مهم حیاتی و سیاسی بویژه در مسائل خارجی تابع باکو است. رییس مجلس عالی که شخص اول سیاسی نخجوان است، در مسائل کلی و سیاست خارجی با باکو هماهنگی می‌کند.
ارگانها ومراکز قانون‌گذاری واجرایی جمهوری خودمختار نخجوان عبارت‌اند از:
1ـ مجلس قانون گذاری با 110 عضو
2ـ قوه اجراییه با ترکیب وزراء
3ـ دادگاه عالی:
الف) دادستانی ب) دادگاه اقتصادی
همچنین این جمهوری دارای پارلمانی متشکل از 45 نماینده است که به جز امور مربوط به سیاست خارجی و دفاع، تعیین مسؤولین اجرایی جمهوری را به عهده دارد.
بر اساس قانون اساسی جمهوری آذربایجان، رییس پارلمان جمهوری معاون رییس مجلس ملی جمهوری آذربایجان نیز هست.
در ماده 163 قانون اساسی، در مورد جمهوری خودمختار نخجوان می‌خوانیم:
«جمهوری خودمختار نخجوان حکومت خودمختار درترکیب جمهوری آذربایجان است»
و در ماده 164 در مورد حاکمیت در جمهوری خودمختار نخجوان می‌خوانیم:
«قوه مقننه در جمهوری خودمختار نخجوان مجلس عالی، قوه مجریه هیأت وزراء و قوه مقننه دادگاه‌های جمهوری خودمختار نخجوان است»
نمایندگان مجلس عالی نخجوان بمدت 5 سال انتخاب می‌شوند. رییس این مجلس، شخص اول جمهوری خودمختار نخجوان است. یکی از وظایف این مجلس تصویب قانون اساسی جمهوری خودمختار نخجوان است. به شرطی که با قانون اساسی و سایر قوانین جمهوری آذربایجان در تضاد نباشد:
در 18 آوریل 1926 میلادی کلیه مردم نخجوان به این نوع حکومت و قانون‌گذاری و نحوه اداره جمهوری خودمختار رأی مثبت دادند.
درسالهای 1937 و 1978 میلادی مردم با نگرشی جدید در قانون اساسی دوباره به نوع حکومت قبلی رأی اعتماد دادند وسرانجام در 17نوامبر سال 1991 میلادی جمهوری خودمختار نخجوان با تغییرات کلی در قانون اساسی داد. قانون‌های سوسیالیستی قبل را تا اندازه‌ای حذف و نام آن را جمهوری سوسیالیستی نخجوان به جمهوری خودمختار نخجوان تغییر کرد.
[ویرایش] اوضاع اقتصادی
قبل از
ولی بعد از جنگ جمهوری ارمنستان وجمهوری آذربایجان و اشغال اراضی این کشور، صنایع رشد قابل ملاحظه‌ای نداشت و با بسته شدن راه ارتباطی جمهوری خودمختار نخجوان با جمهوری آذربایجان درزمان شروع جنگ، این جمهوری در وضع بحرانی خاصی قرار گرفت. صنایع متحمل خسارت سنگینی شدند و روند صادرات به میزان چشمگیری کاهش یافت.
[ویرایش] آموزش و فرهنگ
در سال 1983 میلادی شمار واحدهای آموزشی جمهوری خودمختار نخجوان به 206 واحد رسید که 61 هزار نفر در آن به تحصیل مشغول بودند. در حال حاضر تقریباً 218 واحد آموزشی در این جمهوری خودمختار وجود دارد که تعداد 63170 نفر مشغول به تحصیل هستند.
از سال 1970 میلادی به بعد آموزشگاه‌های شبانه‌روزی، تحصیل غیر حضوری، کودکستان، مهدکودک، مراکز آموزشی تربیتی، انیستیتوها، مراکز تعلیم حرفه و شغل و خانه‌های هنر و دیگر مراکز آموزشی دایر شد و درحال حاضر تقریباً 7877 معلم ومدرس مشغول تدریس هستند.
از سال 1967 میلادی تربیت مدرس شاخه‌ای از دانشگاه تربیت معلم جمهوری آذربایجان در جمهوری خودمختار نخجوان احداث شد. و در سال 1972 میلادی تربیت مدرس از دانشگاه حالت رسمی به خود گرفت و مستقل شد و در سال 1990 میلادی به دانشگاه ملی جمهوری خودمختار نخجوان تغییر نام داد.
در این جمهوری خودمختار تقریباً 270 کلوپ، 283 کتابخانه و 200 مرکز پخش فیلم وجود دارد. روزنامه دروازه «شرق» اولین روزنامه این جمهوری است.
رادیو جمهوری خودمختار نخجوان از سال 1931 میلادی فعالیت خود را شروع کرد و از سال 1965 میلادی نیز فعالیت تلویزیون آغاز شد.
در این جمهوری خودمختار آمفی‌تئاتر ملی، موسیقی ملی وسنتی، ارکستر ملی، آوازه‌های محلی وموزه‌های تاریخی و ادبیات فعال هستند، ازجمله موزه‌های جمهوری خودمختار نخجوان می‌توان به حیدرعلیف، حسین جاوید، تاریخ، اردوباد....اشاره داشت.
[ویرایش] خط و زبان
خط رایج در این جمهوری خودمختار تا سال 1929 میلادی خط عربیفارسی بود. در این سال تحت تأثیر و نفوذ روشنفکران، خط مردم به خط لاتین تغییر یافت و تا سال 1939 میلادی از آن استفاده شد. در سال 1939 میلادی با اعمال سیاست‌های استالین دریکسان سازی خط در اتحاد جماهیر شوروی سابق خط مردم نیز با مختصر تفاوت به خط سریلیک یا کریلیک تغییر پیدا نمود و تا سال 1991 میلادی به‌عنوان خط رسمی این جمهوری خودمختار بکارگرفته شد. در سال 1992 میلادی پارلمان جمهوری آذربایجان خط رسمی این جمهوری را خط لاتین و زبان آن را که قبلاً آذربایجانی نامیده می‌شد به زبان ترکی آذری تغییر داد.
