Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Konu başlıkları 1 Giriş 2 Kuruluş 3 TCF-CHF İlişkileri 4 TCF ve Şeyh Sait İsyanı 5 Kaynaklar

[değiştir] Giriş

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Ali Fuat Cebesoy, Kazım Karabekir, Refet Bele, Rauf Orbay ve Adnan Adıvar’ın öncülüğünde 17 Kasım 1924’te kurulan Türkiye Cumhuriyeti'nin 2. siyasi partisidir. 5 Haziran 1925’te kapatılmıştır.

Bu fırka cumhuriyet tarihinin ilk organize muhalefet hareketidir. Fırka cumhuriyet rejimine karşı değil, bazı inkılaplara ve ilan ediliş tarz ve zamanlarına muhalefet etmiştir. Fırkanın başında dönemin önemli isimleri yer almıştır.

Genel başkanı Kazım Karabekir, yardımcıları Rauf Orbay ve Adnan Adıvar'dır. Genel sekreter ise Ali Fuat Cebesoy'dur. Bu isimler Kurtuluş Savaşı ve Cumhuriyet yıllarının en önemli isimlerinden bazılarıdır. TCF kuruluş tarihinden itibaren halk tarafından ilgi görmüş, mevcut siyasetle arası bozuk olan her kesimden insanın desteğini almıştır.

Şubat 1925'te baş gösteren Şeyh Sait isyanı dolayısıyla Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası iktidar tarafından eleştirilere maruz kalmıştır. Dönemin başbakanı Fethi Okyar istifa etmiş ve güvenoyu alarak başbakan olan İsmet Paşa Takrir-i Sükun kanununu yürürlüğe koyarak basına ciddi cezalar kesilmesinin yolunu açmıştır. Bu arada TCF'nin kapatılması süreci hızlanır ve fırka 5 haziran 1925'te kapatılır. Haziran 1926'da İzmir Suikasti sonrasında bazı paşalar tutuklanır ve idam hükmüyle yargılanır. Fakat Kazım Karabekir'in de içinde bulunduğu bu paşalar İsmet İnönü'nün müdahalesi ile idamdan kurtulmuştur.

[değiştir] Kuruluş

TCF, Halk Fırkası'ndan bir yıl sonra 17 Kasım 1924'te kuruldu. İçişleri Bakanı Recep Bey'e giden Trabzon mebusu Muhtar Bey ile Mersin mebusu Besim Bey şu dilekçeyi verdiler:

Hakimiyetin bilakaydı şart millette olduğu ve milletin mukadderatına bizzat vazı ulyed bulunduğu esasına istinaden cumhuriyeti idareyi takviye etmek ve memlekette kanunların seyyanen tatbikini temin ile istikrar ve emniyeti teyid ve tezyid eylemek ve teceddüt ve tekamül esasları ile milleti medeniyeti muassırada bir refaha isal edecek esbabı hazırlamak intihabatta faaliyette bulunmak ve merkez ve mülakatta şubeler küşad eylemek üzere Terakkiperver Cumhuriyet unvanıyla teşkil ettiğimiz siyasi fırkanın cemiyetler kanununa tevfikan iki kıta nizamnamei esasisi fırka mührü ile mahtum olduğu halde leffen takdim kılınmış ve merkezdeki mahalli idaremizle fırka heyeti idaresi azasının isim ve sıfat ve mahalli ikametleri balaya dercedilmiş olmakla muktezi ilmühaberin ifasını rica eyleriz efendim. 17 Teşrinisani 1340-Katibi umumi Ankara mebusu Ali Fuad.

Heyeti merkeziye idaresi Ankara Postahane sokağı 27 no.dur. Heyeti idaresi Ali Fuad Paşa, Rüşdü Paşa, Sabit, Adnan, Rauf, Muhtar, Halis Turgut beylerdir. TCF'nin 25 Kasımda ilk Merkez Heyeti İdaresi şöyledir:

Reis: Kazım Karabekir Paşa, reisi sani: Dr.Adnan Adıvar ve Hüseyin Rauf Orbay, umumi katip: Ali Fuad Cebesoy, azalar: Rüşdü Paşa, ismail Canbolat, Sabit Sağıroğlu, Ahmet Şükrü, Ahmet Muhtar Çilli, Halis Turgut, Necati Kurtuluş, Faik Günday.

TCF'de yer alanlar milli mücadelede silah arkadaşı olan komutanlar, eski İttihatçılar ve II. Grup üyeleridir. Kurucu mebuslar CHF'den kopan muhalif kişilerdir. Partiye üye olmak için 18 yaşını bitirmiş olmak gerekiyordu. TCF'yi İstanbul basını özellikle Vatan, Tevhidi Efkar, Son Telgraf, İstiklal. CHF'yi başta yayın organı Hakimiyeti Milliye ve Cumhuriyet, Akşam destekliyordu.

Partinin şubeleri Urfa, Sivas, Eskişehir, Trabzon, Siverek, Erzurum, Ordu, İzmir, Karahisarısahip, Amasya, Samsun, Sinop, Maraş, Suruç, Of'da açılmıştır. En fazla üye ve şube İstanbul'dadır: Arapcamii, Kağıthane, Alibeyköy, Arnavutköy, Rami, Bakırköy, Beykoz, Eminönü, Samatya, Suadiye, Erenköy, Şile.

[değiştir] TCF-CHF İlişkileri

TCF liberal, CHF devletçidir. TCF'nin kuruluşundan 5 gün sonra hükümet değişmiştir. İsmet Paşa gitmiş yerine Ali Fethi Okyar gelmiştir. 21 Kasım 1924-3 mart 1925 arasındaki ilişkiler demokratiktir. Mart'tan Haziran'a kadar tekrar İsmet İnönü hükümeti kurulmuştur. Bu dönemde Takrir-i Sükun Kanunu çıkarılmıştır.

Mustafa Kemal, partilere bakışında tek particidir. "Bu milletin siyasi fırkalardan çok canı yanmıştır. CHF sınıf partisi değil, bütün milletin partisidir" der. Gazi Mustafa Kemal'le bir röportaj yapan The Times muhabiri Maxwell Macartney'in raporunda, Gazi'nin şu sözlerini nakleder: "Terakkiperverler, cumhuriyetçiliklerinde samimi değiller, programları bir sahtekarlık örneği, onlar düpedüz gerici." Gaziye göre bunlar bölücü, nankör, vatan haini. Gazi'yi kızdıran bir başka husus, yeni fırkanın muhafazakar olmasını isterdim, halbuki bizden daha terakkici demesi.

TCF'nin görünürde Halk Fırkası'ndan önemli bir ayrılığı yoktur, zaten kurucuları da bu partiden ayrılanlardır. Tek fark terakkicilerin dine bakışındaki liberallik ve esaslı bir programla ortaya çıkışlarının halkçıları kızdırmış olmasıdır.

[değiştir] TCF ve Şeyh Sait İsyanı

TCF, Aralık 1924'deki araseçimlere katılamadı. Seçimi CHF kazandı, sadece Bursa ve Kırkilise'de TCF destekli bağımsızlar kazandı. Ancak, hükümet Bursa'da kazanan Ferik Nurettin Paşa'nın mazbatasını iptal etti. İkinci defa yapılan seçimi yine Nurettin Paşa kazandı.

13 Şubat'ta Şeyh Sait isyanı başladı. 15 isyan bölgesinde hükümet sıkıyönetim ilan etti. Elaziz, Genç, Muş, Ergani, Dersim, Diyarbakır, Mardin, Urfa, Siverek, Siirt, Bitlis, Van, Hakkari, Kiğı, Hınıs. TCF'nin bu yerlerde dini propaganda yaptığı iddia edildi. Ali FEthi Bey başvekillikten istifa etti, CHF içindeki aşırı kanat sertlik yanlısı İsmet Paşa'yı başa getirdi. 4 martta Takriri Sükun Kanunu kabul edildi. Tevhidi Efkar, Son Telgraf, istiklal, Sebilürreşad, Aydınlık, Orakçekiç gibi gazete ve dergiler kapatıldı. İstiklal mahkemeleri kuruldu. TCF illegal bir örgütmüş gibi yargılandı ve 3 Haziran 1925'de bütün şubeleri kapatıldı. Fırkanın kapıtılmasında en fazla programdaki 6.madde gösterildi: "Fırka efkar ve itikadatı diniyyeye hürmetkardır."

[değiştir] Kaynaklar

Ahmet Yeşil, Türkiye Cumhuriyetinde ilk Teşkilatlı Muhalefet Hareketi, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Cedit Y., Ankara 2002.