Kip
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Kip, bir dilbilgisi terimidir. Fiil kök veya gövdelerinin zaman ve şekillere göre türlü eklerle girdikleri kalıplara kip denir. Türkçede bütün fiiller, iki büyük kipte toplanır: Haber veya bildirme kipleri, dilek kipleri.
[değiştir] Haber (bildirme) kipleri
Bir fiilin (eylemin) yapıldığını, yapılmakta olduğunu veya yapılacağını haber verirler. Haber kiplerinin ekleri fiil köklerine zaman kavramı kazandırırlar. Bunlara zaman kipleri de denir. Ekleri: -di, -miş, -yor, -r(-ar), -acak olan zaman kipleri beşe ayrılır:
- Görülen geçmiş zaman (gir-di-m),
- Anlatılan geçmiş zaman (al-mış-sın),
- Şimdiki zaman (gez-i-yor-lar),
- Geniş zaman (tıka-r-sın, sor-ar),
- Gelecek zaman (anlat-acak-sın)
[değiştir] Dilek kipleri
İstenilen veya tasarlanan bir hareketi anlatan kiplerdir. Bu kiplerde açıkça bir zaman ifadesi bulunmaz. Ekleri: -meli, -se, -e ve eksiz emir haliyle birlikte dilek kipleri dörde ayrılır:
- Gereklilik kipi (düş-meli),
- Dilek şart kipi (gül-se),
- İstek kipi (gel-e),
- Emir kipi. Emir kipinin eki yoktur. Emir kipinde çekilen bir fiilde sadece fiil kökü ve şahıs eki bulunur (gel, gel-sin, gel-iniz gibi).
- Çekimli bir fiilde sırayla şu üç bölüm bulunur:
- Fiil kök veya gövdesi,
- Kip eki,
- Şahıs eki.
Kip ekleri, fiil kökünden sonra gelerek ona zaman manası veya tasarlanan, istenen bir hareketle ilgili mana kazandırır. Bu durumda fiil, yalnız üçüncü teklik şahıs ifade eder. Emirde ise, kök veya gövde halinde kalır ve ikinci teklik şahsı verir.
[değiştir] Fiil çekimi
Kip eki almış bir fiilin altı şahısta söylenmesi veya yazılması demektir:
- çalış-ı-yor-um,
- çalış-ı-yor-sun,
- çalış-ı-yor,
- çalış-ı-yor-uz,
- çalış-ı-yor-sunuz,
- çalış-ı-yor-lar
gibi.
Bir çekimli fiilde bir kip eki olabildiği gibi, iki kip eki de bulunabilir. Kip eklerinin sayısına göre çekimli fiiller ikiye ayrılır:
- Basit zamanlı çekimli fiiller,
- Bileşik zamanlı çekimli fiiller.
Tek kip eki alan çekimli fiillere basit zamanlı; iki kip eki alan çekimli fiillere ise bileşik zamanlı çekimli fiil denir. Bileşik çekimlerde (imek) fiili dediğimiz (idi, imiş, ise) şekilleriyle kullanılır (görür idi, bakacak imiş, koşuyor ise gibi).
Yani, bileşik zamanlı çekimli fiillerde üç kip vardır:
- Hikaye (eki: -di)
- Rivayet (eki: -miş)
- Şart (eki: -se)
Basit zamanlı fiillerin hepsinin ve emir kipinin hiç bileşik zamanı yoktur. Dilek kiplerinin ise hikaye ve rivayeti vardır; şartı yoktur. Yine -di'li geçmiş, yani görülen geçmiş zamanın rivayeti yoktur.
