Romuald Rajs
Z Wikipedii
Romuald Rajs (1913 – 1950), ps. "Bury", żołnierz ZWZ-AK i Narodowego Zjednoczenia Wojskowego.
Przed wojną R. Rajs ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy dla Małoletnich w Koninie. Od 1940 r. działał w ZWZ, a następnie AK na Wileńszczyźnie. Od 1943 r. był dowódcą 1. kompanii szturmowej w III Wileńskiej Brygadzie AK pod dowództwem Gracjana Froga ps. "Szczerbiec", odznaczonego orderem Virtuti Militari i Krzyżem Walecznych. Walczył wówczas z Niemcami i litewskimi kolaborantami. W lipcu 1944 r. brał udział w operacji "Ostra Brama", czyli wyzwalaniu Wilna z rąk Niemców. Po aresztowaniu swojego dowódcy przez NKWD, przejął dowództwo i wyprowadził oddział z sowieckiego okrążenia w Puszczy Rudnickej, a po miesiącu go rozwiązał. W październiku 1944 r. przedostał się do Białegostoku, gdzie zgłosił się do LWP pod fałszywym nazwiskiem Jerzy Góral. Od stycznia 1945 r. dowodził plutonem w batalionie Ochrony Lasów Państwowych w Hajnówce, gdzie skontaktował się z mjr. Zygmuntem Szendzielarzem ps. "Łupaszko", który na Białostocczyźnie odtwarzał w tym czasie V Wileńską Brygadę AK.
Romuald Rajs na rozkaz "Łupaszki" zdezerterował z "ludowego" wojska z 29 żołnierzami i od 9 maja 1945 r. został dowódcą 2. szwadronu Brygady, którego trzonem był uprowadzony pluton. Kiedy 18 stycznia 1945 r. gen. Leopold Okulicki ps. "Niedźwiadek" wydał rozkaz rozwiązania Armii Krajowej, V Brygada nie podporządkowała się temu. W dniu 18 sierpnia 1945 r. stoczyła zwycięską potyczkę z oddziałami Armii Czerwonej, UB i LWP w okolicach Miodusów-Dworaków w pow. siemiatyckim. R. Rajs do dziś jest oskarżany o spalenie 11 maja 1945 r. wsi Wiluki. W rzeczywistości dokonał tego oddział por. Zygmunta Błażejewicza ps. "Zygmunt", innego podkomendnego mjr. "Łupaszki". W dniu 7 września 1945 r. mjr Z. Szyndzielarz wydał rozkaz rozwiązania V Wileńskiej Brygady AK. Dowódcy wchodzących w jego skład 3. i 4. szwadronów podporządkowali się temu, natomiast R. Rajs postanowił walczyć dalej.
Nawiązał on kontakt z komendantem Okręgu III Białystok Narodowego Zjednoczenia Wojskowego, mjr. Janem Szklarkiem ps. "Kotwicz" i wraz ze swoim szwadronem przeszedł do tej organizacji. Został awansowany do stopnia kapitana i 22 września objął funkcję szefa Pogotowia Akcji Specjalnej (PAS) w Okręgu NZW Białystok. Jego oddział, nazywany teraz III Wileńską Brygadą NZW (w sumie 228 żołnierzy), stanowiący największe ugrupowanie NZW na Białostocczyźnie, stoczył wiele walk z grupami operacyjnymi UB, KBW i MO.
Równocześnie oddział "Burego" dokonał wielu niepotrzebnych z punktu widzenia interesów zbrojnego podziemia aktów bezprawia na terenie ówczesnego powiatu Bielsk Podlaski, przyczyniając się do trwającej do dzisiaj wśród prawosławnych mieszkańców Podlasia wrogości względem polskiej partyzantki niepodległościowej. Działania R. Rajsa, które przez Odziałową Komisję Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Białymstoku uznane zostały za noszące znamiona ludobójstwa, miały na celu eksterminację na ziemiach polskich przedstawicieli ludności prawosławnej pod pretekstem jej rzekomej współpracy z władzą komunistyczną. W dniu 29 stycznia 1946 r. z rozkazu "Burego" zaatakowane zostały wsie Zaleszany i Wólka Wygonowska, gdzie rozstrzelano lub spalono żywcem 16 osób. Zebranym w chałupie w Zaleszanach chłopom "Bury" oznajmił, iż wieś zostanie spalona, a oni przestaną istnieć. Następnie podpalono budynek, a uciekających ludzi zabito. Następnego dnia oddział "Burego" zamordował w lesie koło wsi Puchały Stare w gminie Brańsk 30 furmanów, mających przygotować drewno opałowe dla miejscowych szkół i urzędów. Furmani zostali pochwyceni przy pracy 28 stycznia i zamordowani po selekcji, mającej na celu pozostawienie jedynie osób wyznania prawosławnego. W dniu 2 lutego oddział "Burego" spalił prawosławne wsie Zanie, mordując 24 osoby, i Szpaki, mordując 9 osób. Doszło tam także do gwałtów i morderstw na kobietach wyznania prawosławnego. Komenda okręgowa NZW uznała, że R. Rajs znacznie przekroczył swoje uprawnienia, ale sprawę w celu jej lepszego rozpatrzenia odłożono na czas późniejszy. R. Rajs przestał dowodzić swoim oddziałem 30 kwietnia 1946 r w wyniku rozproszenia i częściowego rozbicia oddziału przez akcję KBW. W listopadzie tego roku otrzymał urlop organizacyjny i wyjechał najpierw do Elbląga, a w marcu 1947 r. do Karpacza, gdzie jego podwładny z okresu wileńskiego załatwił mu pracę w urzędzie gminy. Po kilku miesiącach kupił pralnię, którą prowadził wraz z żoną. W dniu 17 listopada 1948 r. został aresztowany przez UB.Podał UB dokładne dane co do miejsca pobytu swojego zastępcy pseudonim "Rekin",którego obciążył pełną odpowiedzialnością za pacyfikacje. W rzeczywistości "Rekin" prawdopodobnie był przeciwnikiem tych akcji zaś Rajs odwołał swój zarzut dopiero w czasie obustronnej konfrontacji. Na pokazowym procesie w białostockim kinie "Ton" został skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano 30 grudnia 1950 r. w Białymstoku. Do dziś nie wiadomo, gdzie został pochowany.
W 1995 r. sąd Rzeczypospolitej Polskiej unieważnił wyrok śmierci na Romualda Rajsa, uzasadniając, że "walczył o niepodległy byt państwa polskiego". Wyrok ten uznany został przez większość mieszkańców Podlasia za skandaliczny. Zawiązano Społeczny Komitet Członków Rodzin Osób Pomordowanych w dniach 29, 31 stycznia i 2 lutego 1946 roku przez Zbrojne Podziemie. W dniu 30 czerwca 2005 r. prokurator Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu w Białymstoku przyznał, że działania Romualda Rajsa nosiły znamiona ludobójstwa.
[edytuj] Linki zewnętrzne
To było ludobójstwo. Artykuł w Przeglądzie Prawosławnym, nr 8/2005
