Bearn
Un article de Wikipèdia, l'enciclopèdia liura.
Bearn o Biarn qu'ei ua region istorica d'Occitània e ua anciana província francesa situada au pè deus Pirenèus.
La soa capitala istorica qu'ei Pau.
Lo gentilici qu'ei bearnés -esa o biarnés -esa.
Bearn que forma, dab la Baisha Navarra, Labord e Sola (compausant lo País basc francés), lo departament deus Pirenèus Atlantics (64), que n'ocupa los 3/5 deu territòri.
Somari |
[Modificar] Geografia
[Modificar] Limits
Bearn qu'ei limitat a l'oèst per Sola e la Baisha Navarra, au nòrd per las Lanas e Armanhac, a l'èst per Bigòrra e au sud per Aragon (Espanha).
[Modificar] Fisionomia
En entrant en Bearn peu nòrd-èst, que s'i tròba :
- una tèra de pueis orientats nòrd-sud : los pueis de Montanerés, deu Vic Vilh e de Sovèstre percorreguts per pichons afluents d'Ador : Gabàs, Luy-de-France e Luy-de-Bearn.
- la valada deu Gave de Pau (Ortès, Artics, Pau, Nai) zòna la mei poblada.
- los travèrs de l'Entre Dus Gaves (Juranson).
- la valada deu Gave d'Auloron (Autolon, Navarrencs, Sauvatèrra de Bearn).
- 3 valadas dens los Pirenèus bearnés (Bearn Naut) :
- la Vath d'Aussau (Portalet, 1 794 m) dominada peu Pic de Mieidia d'Aussau.
- la Vath d'Aspa (Còth deu Sompòrt, 1 650 m) se dobrint cap tau Naut Aragon.
- la Vath de Varetons se dobrint cap tà la valada navarresa de Roncal.
- Que s'i pòt ajustar la valada de l'Ozom desbocant cap tà Bigòrra via Ferrièras, Arbeòst e lo còth deu Solor
Los Pirenèus bearnés que van, d'oèst en èst, deu Pic d'Ania (2 504 m) au Pic de Palas (2 974 m) qui ei lo punt culminant deu departament.
[Modificar] Clima
[Modificar] Istòria
Abans la conquista romana, la tèrra de Bearn qu'èra part d'Aquitània, conquerida per Crassus en 56 abans l'èra crestiana, a maugrat de la resisténcia de la ciutat aquitana de Sos. Lo sud-oèst pirenenc que resistí enqüèra mantuas annadas. Roma que deselopè mei que mei duas vilas: Iluro (uei Auloron) e Benearnum (uei Lescar); uei, enqüèra, aqueras duas vilas que son los dus avescats bearnés, jos l'autoritat de l'avesque de Baiona. Au sègle IIIau lo territòri bearnés que pertanhèva a la província nommada Novempopulana (lo país deus nau pòbles). Au sègle Vau, diferents pòbles germanics qu'envadín Novempopulana, purmèr los Vandals, puish los Visigòts qui establín a Tolosa la capitala deu lor reiaume suus dus costats deus Pirenèus. Qu'estón acasats entà Espanha per los Francs. Au sègle IXau, los Vikings que destrugón Benearnum e Iluro. Los vescontes de Bearn que conquistèn Montanèr e Ortès au sègle XIau. Las abadias de Luc de Bearn e de Seuvalada que's fondèn. Jos Gaston IV lo crotzat, Morlans que vadó capitala e los purmèrs fòrs que's redigín en començant ua tradicion constitucionala e de libertat qui impausaré dreits e devers au pòble e aus vescomtes. La Cort Major, amassada de nòbles, que conselhava lo vescomte. Gaston IV qu'ei conegut per aver combatut en Palestina (en empachant personaument que los civils musulmans estossent massacrats) e en Espanha; mei que mei qu'ajudè a conquerir Saragossa. Durant l'Edat Mejana, Bearn que vedó a passar un hèish de romius qui anavan entà Sant Jaume de Compostèla. A l'epòca qui Gasconha e vadó un vassau d'Anglatèrra, Bearn que's virè enqüèra mei de cap a Aragon. Signe d'aquera aligança, la dinastia deus Moncadas, d'origina aragonesa, que renhè sus Bearn. Durant las crotzadas albigesas, Bearn e Aragon que's hiquèn au costat de Tolosa; totun, après la des·hèita, lo rei d'Aragon qu'abandonè la soas pretencions politicas capvath deu Pirenèus e Bearn que cadó jos vassalitat anglogascona. Totun, mercés au subtiu jòc diplomatic deu vescomte Gaston Fèbus, que tornè trobar la soa independéncia e Fèbus que vadó senhor sobeiran, tienent, segon eth, la soa tèrra, sonque de Diu e de la soa espada. Un temps de prosperitat que s'obrí a l'acès de la Guèrra de Cents Ans e jos la gestion economica e politica ambiciosa deu vescomte. Ortès qu'èra la soa capitala. A maugrat d'aqueras escadudas, la creishença deus poders espanhòus e francés que miaçava l'independéncia bearnesa. A la debuta deu sègle XVIau, lo senhor sobeiran de Bearn, Joan de Labrit, que s'apropièt de França en se maridant dab Margarida d'Engoleime (Margarida de Navarra, autora de l'Heptaméron), la sòr de Francés I de França. Joan de Labrit qu'estó tanben rei de Navarra, mes en 1512, lo rei d'Aragon, qui non podèva pas acceptar l'aligança dab França, que'u panè la Baisha Navarra. La hilha de Joan de Labrit, Joana de Labrit, qu'esposè Antòni de Borbon e que's convertí au calvinisme qui vadó religion d'estat. Un pauc après la version gascona de Pèir de Garròs, Arnaud de Saleta qu'arrevirè los saumes de Dàvid en bearnés peu culte protestant. Enric, lo hilh de Joana, qu'ei conegut per aver cambiat mantuns còps de religion abans d'estar vadut rei de França. Hèra Bearnés, totun, que respectè l'independéncia de la soa purmèra patria e la dignitat de la soa lenga mairala e eth que demorè tota la soa vita sancèra Enric III de Navarra e IV de França ("lo noste Enric"). Qu'ei lo son hilh, Loís XIII, qui decretè l'integracion de Bearn au reiaume de França, mes totun en respectant los Fòrs; aquò que voleva díser, teoricament, que Bearn e podèva contunhar d'emplegar la soa lenga e en efèit, dinc a la revolucion, mantuns documents qu'estón redigits en bearnés.
[Modificar] Populacion
[Modificar] Transpòrts
[Modificar] La ret estradèra
[Modificar] La ret ferroviària
[Modificar] L'avion
[Modificar] Economia
==Cultura==
[Modificar] Lenga
- l'occitan] bearnés. Lo bearnés es una varianta deu gascon (occitan) e èra la lenga mairala autes còps, hòrt espandida i a encara seishanta ans, puish en desuetud, abans de renàisher dempuish trenta ans.
Las calandretas son las escòlas bilingüas occitanas. La primèra calandreta que vadó a Pau en 1979.
Istoricament, lo bearnés èra emplegat dens los tèxts oficiaus dab lo francés fins a la Revolucion. vejatz lo bearnés
- lo francés
Lo francés es l'unica lenga oficiala en vigor.
[Modificar] Gastronomia
[Modificar] Construccion
- Ostau bearnés
[Modificar] Simbèu
[Modificar] Patrimòni
[Modificar] Bearnés celèbres
[Modificar] Personatges
- Enric IV, (1553-1610) rei de França de 1589 a 1610 e de Navarra de 1572 a 1610.
- Joana de Labrit, reina de Navarra (1528 - 1572)
- Joan-Batista Juli Bernadòta (1763-1844), marescau de Napoleon, puish rei de Suècia devath lo nom de Carles XIV.
- Gaston III de Fois-Bearn|Gaston Fèbus
- Louis Barto, òme politic e academician
- Marqués de Fenoyl, primièr president de 1711 a 1724 deu Parlament de Navarra, a Pau
- Gaston Planté, fisician, inventor de l'acumulader electric, nascut a Ortès en 1834
[Modificar] Personalitats politicas
- Francés Vairon [François Bayrou]
- Andriu Labarrèra
- Alan Lamassoure
Nascut a Pau lo 10 de heurèr de 1944, ministre deus ahars europèus jos Edoard Balladur e deu budget jos Alan Jupèr
- Joan Lassala
- Jaan Jaume Lassèrra
- Joan Saint-Josse
[Modificar] Cantaires
- Marcèu Amont
- Danièl Balavoine
- Bertran Cantat
- Natàlia Cardone
[Modificar] Cordurèrs
- Andriu Courrèges
- Jaume Forcada
[Modificar] Poètas, escrivans
- Francis Jammes, (2 de decembre de 1868 - [[1en denovembre]] de 1938), poèta d'expression francesa
- Arnaud de Saleta, autor deus Saumes de Dàvid mes en rima bearnesa (1583).
- Enric de Fondevila, autor de teatre occitan deu sègle XVIiau.
- Ciprian Desporrins, poèta deu sègle XVIIIau.
- Xavièr Navarròt, poèta cançonèr republican, genèr de 1799-deceme de 1862.
- Alèxis Peiret, poèta occitan, agronòm e òmi politic deu sègle XIXau qui emigrè en Argentina.
- Simin Palai, poèta en bearnés, (1874-1965).
- Albèrt Peirotet, escrivan deu sègle XXau.
- Alèxis Léger dit Alèxis Sant Léger Léger puish Saint-John Perse, poèta e diplomata d'expression francesa 1887 - 1975, que hasó los sons estudis al licèu Loís Barto a Pau de 1899 a 1904.
- Juli Superviela, poèta, romancèr e dramaturg (1884-1960), que repausa a Auloron.[1]
- Pau-Joan Toulet, poèta (1867-1920), nascut a Pau.
- Pèir Bordiu [Pierre Bourdieu], sociològ (1930-2002), nascut a Denguin e escolan au licèu Loís Barto a Pau.
- Eric Gonzalès, romancèr escrivent en gascon bearnés, nascut en 1964 a Pau
[Modificar] Esportius
- Basquetbòl : Freddy Hufnagel - Alan Larrouquis
- Canoè-caiac : Tòni Estanguet - Patrici Estanguet
- Ciclisme : Gilbèrt Duclos-Lassalle
- Fotbòl : Edoard Cissé - Julian Escudé - Jpan-Francés Larios - Joan-Miquèu Larqué - Julian Tauziède
- Rugbi : Felip Bernat-Salles - Nicolau Brusque - Laurenç Cabannes - Nano Capdouze - Francés Monclar - Robèrt Paparemborde - Joan Piqué - Damian Traille - Pèir Triep-Capdeviela
- Esquí alpenc : Ànnia Famose
- Tènis : Nicolau Escudé
- Nautisme : Titouan Lamazou
[Modificar] Ligams intèrnes
- Lista deus vescomtes de Bearn
- rei de Navarra
- Enric IV
- Saussa bearnesa
