Venusovergang

Het pad van Venus over de zonneschijf, van links naar rechts

Een Venusovergang is het verschijnsel dat vanaf de aarde gezien de planeet Venus voor de zon langs schuift. Het verschijnsel valt alleen waar te nemen bij binnenplaneten, dat wil zeggen planeten die hun banen hebben tussen de aarde en de zon; in ons zonnestelsel zijn dat Mercurius (zie Mercuriusovergang) en Venus. Ook de maan schuift soms voor de zon, men spreekt in dat geval van een zonsverduistering. Wanneer de aarde vanaf de maan gezien voor de zon gaat staan, dus tussen de maan en de zon, valt er een maansverduistering waar te nemen.

[bewerk] Uitleg

boven: zijaanzicht van de banen van Venus (blauw) en aarde (groen), onder: bovenaanzicht van de Venusovergang

Als de aarde en Venus op dezelfde plek in hun baan om de zon staan, staan ze in principe niet ook in één lijn met de positie van de zon. De baan van Venus vertoont namelijk een helling van 3.4° met de baan van de aarde, dus passeert schijnbaar boven of onder de zon in de hemel. Een Venusovergang gebeurt als de twee planeten vrijwel in conjunctie staan, maar als ook hun banen elkaar kruisen gezien vanuit de zon. Vanaf de zon gezien verduistert Venus tijdens de overgang het naar de zon teruggekaatste licht van de aarde.

[bewerk] Eerstvolgende venusovergang

De eerstvolgende Venusovergang, die van 2012, is ook in Nederland te zien, maar slechts tot ongeveer één uur na zonsopkomst. Venus is dan zichtbaar als een gitzwarte stip bijna bovenaan de zonneschijf, zo'n beetje op de plaats waar het cijfer "een" zich op een klok bevindt.

[bewerk] De Venusovergang van 8 juni 2004

Op dinsdag 8 juni 2004 was in Europa, Azië en Afrika een Venusovergang zichtbaar. De positie van Venus ten opzichte van de zonneschijf is te zien op de afbeelding. De cijfers verwijzen naar de tijd in UTC (Op het moment dat u deze pagina begon te lezen, was het 02:37 in UTC). De UTC is tijdens de zomertijd dus twee uur eerder dan de tijd in Nederland en België.

De zichtbaarheid van de Venusovergang van 2004 vanaf de aarde.

Op het kaartje is aangegeven waar op aarde de Venusovergang waar te nemen was.

[bewerk] Periodiciteit

Venusovergangen zijn periodiek, maar zeer zeldzaam. Een lijst van venusovergangen staat onder in de tabel van dit artikel. Zoals blijkt, vinden de overgangen steeds plaats in paren, van elkaar gescheiden met een tussenperiode van acht jaar, afwisselend in de maand juni of december. Maar bij de overgangen tweeduizend jaar geleden vond er slechts één overgang plaats per ca. 110 jaar. Dit komt doordat de koorde die Venus maakt over de zonneschijf steeds iets naar het noorden of het zuiden is verschoven. Als de koorde te ver is verschoven, is de overgang vanaf de aarde niet meer te zien, hoewel Venus en aarde wel in benedenconjuctie staan. Hetzelfde gebeurt ongeveer 2000 jaar in de toekomst. Venusovergangen herhalen zich, met de zojuist genoemde verschuiving, steeds na 243 jaar.

[bewerk] Wetenschappelijk belang

Afgezien van de zeldzaamheid was de oorspronkelijke waarneming van een Venusovergang van belang omdat daarmee de omvang van het zonnestelsel kon worden bepaald. Dit deed men door nauwkeurige waarnemingen te doen van de kleine tijdsverschillen van de start dan wel het eind van de overgang, vast te stellen vanaf verschillende punten op aarde. De afstanden tussen deze punten werden gebruikt als meetlat om de afstand tussen Venus en de zon vast te stellen (zie parallax).

In de 17e eeuw hadden de Europese astronomen redelijk nauwkeurige waarnemingen van de banen van de planeten gemaakt en konden zij de afstand van elke planeet tot de zon bepalen als verhouding tussen de afstand tussen de aarde en de zon. De absolute afstand tussen de aarde en de zon, de zogenoemde astronomische eenheid was echter onbekend. Bovendien was het erkende model van het zonnestel nog geocentrisch, omdat de katholieke kerk de publicatie van het heliocentrische systeem door Copernicus had verboden.

Johannes Kepler was de eerste om een Venusovergang voor 1631 te voorspellen, maar niemand heeft het toen waargenomen, mogelijk omdat de voorspellingen van Kepler niet voldoende nauwkeurig waren. Kepler zelf was overleden in 1630.

De eerste waarneming van een Venusovergang werd gemaakt door Jeremiah Horrocks vanuit zijn huis in Much Hoole in Engeland op 24 november 1639. Horrocks voorspelde de overgang door de berekeningen van Kepler te corrigeren, hoewel hij niet zeker was van de exacte tijd van de gebeurtenis. Hij was echter zo gelukkig om de overgang waar te nemen, omdat wolken juist een half uur voor zonsondergang wegtrokken. De waarnemingen van Horrock werden echter niet gepubliceerd tot in 1666, een tijd na zijn overlijden. Hij schatte de afmetingen van het zonnestelsel echter op de helft zoals wij hem nu kennen.

De astronoom Edmond Halley suggereerde om de Venusovergangen van 1761 en 1769 te gebruiken om de astronomische eenheid te bepalen met behulp van parallax. Expedities werden uitgezet naar verschillende plaatsen op aarde om deze overgangen waar te nemen. Dit was in feite de allereerste internationale wetenschappelijke samenwerking. Een van deze expedities werd ondernomen door de ongelukkige Guillaume Le Gentil die al zijn bezittingen en zijn vrouw verloor, terwijl hij zelf wettelijk dood werd verklaard. Een andere was de eerste reis van kapitein Cook, die de overgang van 1769 ging waarnemen vanaf Tahiti, voordat hij verder zou zeilen naar Nieuw-Zeeland. Ook een Nederlander deed mee aan de waarnemingen, Johan Maurits Mohr, die in 1761 de Venusovergang waarnam vanuit Batavia.

Het waarnemen van de exacte tijd van het begin en eind van de overgang bleek echter onmogelijk te zijn vanwege het "zwartedruppeleffect", waardoor de schijf van Venus lijkt vast te kleven aan de zonneschijf. Eerst werd gedacht dat dit effect werd veroorzaakt door de dikke atmosfeer van Venus, zelfs dacht men er een bewijs in te zien dat Venus een atmosfeer bezat, maar later werd aangetoond dat dit een optisch effect was.

Tegenwoordig is de exacte waarde van de astronomische eenheid echter bekend uit ruimtewaarnemingen en door radarwaarnemingen van objecten in het zonnestelsel.

Er bestaat echter nog steeds wetenschappelijke belangstelling voor de overgang, omdat wetenschappers in staat zullen zijn om de lichtafscherming door Venus te meten. Dit kan informatie geven over hoe planeten in het algemeen het licht van een ster afschermen, wat in de verdere astronomie weer gebruikt kan worden.

[bewerk] Lijst van Venusovergangen

[bewerk] Externe links

• http://home.hetnet.nl/mr_7/18/smvanroode/venustransit
• http://www.venusovergang.nl/
• http://www.venusovergang.be/
• http://www.venusovergang2004.be/