Jean-Baptiste Joseph Delambre
Jean-Baptiste Joseph Delambre (Amiens, 19 september 1749 - Parijs, 19 augustus 1822) was een Frans wiskundige en astronoom, die vooral bekendheid verwierf door zijn observaties en plaatsbepaling van de planeet Uranus en door zijn opmetingen van de afstand langs de meridiaan tussen Duinkerke en Barcelona, die hij samen met Pierre Méchain uitvoerde tussen 1792 en 1798. Het resultaat van deze metingen zou dienen om een solide basis te leggen voor de definitie van de standaardmeter. Hij was ook een van de eersten die analytische methoden toepaste op het gebied van de sterrenkunde. Tevens is hij ook bekend door zijn publikatie van enkele belangrijke formules uit de boldriehoeksmeting.
Inhoud |
[bewerk] J-B Delambre, een kind met weinig toekomstmogelijkheden
Delambre werd op 19 september 1749 te Amiens geboren als de oudste zoon van een lakenhandelaar. Toen hij 15 maanden oud was, werd hij getroffen door een besmetting met het pokkenvirus waardoor hij 17 dagen tussen leven en dood zweefde en waarbij als gevolg van zijn ziekte vooral zijn ogen aangetast werden, zelfs in die mate dat hij zijn wimpers verloor. Tot zijn 20ste jaar bleef hierdoor zijn gezichtsvermogen erg zwak en kon hij moeilijk het zonlicht verdragen. Zijn ouders vreesden dat de toekomst van hun kind nu wel erg gehypothekeerd was. Uit angst om blind te worden trachtte de jonge Delambre zo veel mogelijk kennis op te doen en verslond hij alles wat er onder zijn ogen kwam. Hij probeerde zo veel mogelijk gegevens te memoriseren en kon woordelijk hele pagina's uit een boek reproduceren.
Aan het Jezuïtencollege te Amiens kreeg hij les van de geestelijke Jacques Delille, die hem opleidde in de dichtkunst en de klassieke talen. Delambre was niet enkel bezeten door de studie van Griekse en Latijnse literatuur maar bestudeerde ook de moderne talen. Zo sprak hij vloeiend het Italiaans, Duits en Engels. Zijn grondige kennis van deze laatste taal bracht hem er zelfs toe om een leerboek te publiceren met als titel Règles et méthodes faciles pour apprendre la lanque anglaise . Toen in 1764 de Jezuïten verplicht waren om Frankrijk te verlaten kwamen er nieuwe leermeesters uit Parijs en het was door toedoen van één van hen dat Delambre zijn roeping als parochiepriester opgaf en besloot om zijn verdere opleiding in Parijs voort te zetten.
Dankzij een studiebeurs kon hij zijn klassieke studies als voorbereiding op een universitaire studie aan het Collège du Plessis aanvatten. Een studiebeurs voor zijn toetreding tot de Parijse universiteit kon hij echter niet behalen omdat hij wegens zijn slecht zicht de examenvragen van het ingangsexamen niet zonder fouten had kunnen lezen.
[bewerk] J-B Delambre, een man met een uitzonderlijk wetenschappelijk talent
Door deze tegenslag kon Delambre geen universitaire studies aanvatten. Zijn ouders, die zonder beurs zijn studies niet konden betalen, maanden hem aan om terug naar Amiens te komen. Delambre verkoos echter om in Parijs te blijven en zelf te voorzien in zijn verdere opvoeding en onderhoud. Al gauw werd hij de privéleraar van de zoon van een edelman uit Compiègne en was nu ook verplicht om zelf wiskunde te studeren om zijn leerling van een volledig leerprogramma te kunnen voorzien. Door zelfstudie werd hij al snel een expert in dit vak en toonde een bijzondere aanleg voor het rekenen. In 1774 verlaat Delambre Compiègne om terug te keren naar Parijs, waar hij de leermeester werd van de zoon van Jean-Claude Geoffroy d'Assy, Algemeen Ontvanger bij Financien. Deze laatste ontfermde zich over Delambre en werd zijn beschermheer: hij verschafte hem onderdak, betaalde de studies die hem toelieten om de lessen sterrenkunde te volgen bij Jérôme Lalande en bouwde zelfs een sterrenwacht op bovenste etage van zijn huis zodat Delambre in staat was om zelf waarnemingen te verrichten.
Lalande was zo onder de indruk over de prestaties van zijn leerling, dat toen hij in 1783 een nieuwe medewerker zocht om waarnemingen te doen voor zijn nieuwe uitgave van de Traité d'astronomie hij Delambre tot zijn assistent benoemde. Door zijn eigen observaties van o.a. Mercurius was Delambre overtuigd geraakt dat de bestaande tabellen veel onnauwkeurigheden bevatte. En toen hij een vergadering van de Académie des Sciences bijwoonde waarop Laplace zijn storingstheorie wereldkundig maakte begon Delambre nauwkeurige waarnemingen te maken van de planeet Uranus met het doel Laplace theorie te verifiëren.
In 1789 maakte de Académie bekend dat de Grote Prijs voor dat jaar zou toegekend worden voor de berekening van de exacte baan van Uranus. Het comité bestaande uit Jean-Dominque Cassini, Lalande en Méchain kende zonder aarzeling de prijs toe aan Delambre. Rond die tijd was zijn sterrenwacht inmiddels uitgerust met de meest geavanceerde apparatuur uit die tijd en Delambre bracht er vele uren door om in 1792 zijn Tables du Soleil, de Jupiter, de Saturne, d'Uranus et des satellites de Jupiter te publiceren. In het zelfde jaar kreeg Delambre voor de tweede keer de Grote Prijs van de Académie en werd hij geassocieerd lid van deze instelling. Hiermede werd zijn naam verbonden met het grote project dat de Académie van plan was uit te voeren.
[bewerk] J-B Delambre's lange weg om de lengte van de meter vast te leggen
De Académie des Sciences had al in 1790 een Commissie voor Maten en Gewichten opgericht bestaande uit de leden Borda, Condorcet, Laplace, Legendre en Lavoisier om advies te geven bij de invoering van een metrisch systeem voor maten en gewichten.
De standaardmeter werd door hen in een rapport van 19 maart 1791 gedefinieerd als het tienmiljoenste deel van de afstand rond het aardoppervlak (meridiaanboog), vanaf de noordpool tot aan de evenaar, langs de meridiaan van Parijs. Alleen moest die afstand nog nauwkeurig worden opgemeten en de Académie belastte Méchain, Legendre en Dominique Cassini met deze taak.
Er werd besloten om het gedeelte van de meridiaan tussen Duinkerke en Barcelona door middel van triangulatie te meten door gebruik te maken van een nieuw nauwkeurig instrument, de zogeheten repetitiecirkel van Borda. De meridiaan werd daartoe in twee ongelijke delen verdeeld, de eerste van Duinkerke tot Rodez en een tweede van Rodez tot Barcelona. Het grotere, noordelijk deel was reeds in 1740 door de cartograaf Cassini de Thury nauwkeurig gemeten. Zijn zoon Dominique Cassini weigerde om de metingen van het noordelijke deel op zich te nemen ook al was hij een grote voorstander van het standaardiseringsproject. Op 5 mei 1792 werd deze opdracht dan ook toevertrouwd aan Delambre, terwijl Méchain zou zorg dragen voor de metingen van de zuidelijke sector. De uitvoering van het project kende ongemeen veel moeilijkheden, onderbrekingen en problemen, niet in het minst omdat ondertussen niet alleen de Franse revolutie, maar ook een oorlog met Spanje was uitgebroken. De triangulatiemethode vereiste ook nog nauwkeurige breedtegraadmetingen en een zeer nauwkeurige meting van een basislijn, die door Delambre in Melun, nabij Parijs, in april 1798 werd uitgevoerd.
Dit alles leidde ertoe dat Delambre slechts in februari 1799 over zijn resultaten aan het vers opgerichte Internationale Bureau voor Maten en Gewichten kon rapporteren en toen Méchain in juni van dat jaar hetzelfde deed, werd de standaardmeter bepaald als de afstand tussen twee inkepingen op een staaf van platina-iridium, de zgn. X-meter, bewaard in Sèvres, Frankrijk.
Details van het ganse project werden in drie volumes van Base du système métrique décimale door Delambre gepubliceerd. In het eerste volume, gepubliceerd in 1806, vinden we naast de historiek van het project ook de triangulatiegegevens. Het tweede volume van 1807 bevat de gegevens van de nauwkeurige breedtegraadmetingen van Duinkerke en Barcelona en het derde volume,dat verscheen in 1810, behandeld de foutcorrecties en excentriciteit van de aarde. In 1810 kon Delambre dan ook de parameters van een omwentelingsellipsoïde voorstellen die het nauwst aansluit bij de vorm van het aardoppervlak en die gediend heeft tot het opmaken van de kaart van Frankrijk. De aarde blijkt hieruit de vorm aan te nemen van een ellipsoïde met halve grote as a = 6.376.989 m en afplatting α = (a − b) / a = 1 / 308,6 ,waarbij b de halve kleine as voorstelt.
[bewerk] J-B Delambre, de voltooiing van een carrière
In 1795 werd Delambre toegelaten tot het Bureau des longitudes waarvan hij in 1800 de voorzitter werd. In 1801 werd hij verder benoemd tot secretaris van de Académie des Sciences en in 1803 werd hij levenslang benoemd tot secretaris van de wiskundige wetenschappen. In 1804, na de dood van Méchain, komt hij aan het hoofd van het Parijse observatorium. In 1807 verkreeg hij de leerstoel van sterrenkunde aan het Collège de France in Parijs in opvolging van zijn vroegere leraar Jérôme Lalande. Hij werd in 1808 ook benoemd tot schatbewaarder van de Keizerlijke Universiteit. In 1809 vroeg Napoleon aan de Académie des Sciences om een prijs uit te reiken voor de beste wetenschappenlijke verhandeling van de laatste tien jaar. Die prijs ging naar Delambre voor zijn werk over de meridiaan. Verder werd hij nog met vele eerbare titels overladen en in 1821 met de titel van Officier de la Légion d'Honneur.
In het laatste deel van zijn leven werd Delambre meer en meer geboeid door de geschiedenis van de wiskunde en de astronomie. Deze interesse resulteerde in de publikatie van Rapport historique sur le progrès des sciences mathématiques depuis 1789 en in de publikatie van het tweedelige werk Histoire de l'astronomie ancienne in 1817 dan de Histoire de l'astronomie du moyen âge in 1819 en het tweedelige werk Histoire de l'astronomie moderne in 1821.
Ter nagedachtenis van Delambre werd er een maankrater met een diameter van 54 km gelegen op de zuidwestelijke rand van Mare Tranquillitatus naar hem genoemd. Op de Eiffeltoren zijn de namen van 72 Franse wetenschappers en ingenieurs gegraveerd, waaronder die van Delambre.
[bewerk] Belangrijkste astronomische werken
- Base du système métrique, 1806-1810
- Abrégé d'astronomie, 1813
- Traité complet d'astronomie théorique et pratique, 1814
- Histoire de l'astronomie, in drie delen (de oudheid, de middeleeuwen en de moderne tijd), 1817-1827, 5 volumes
[bewerk] Literatuur
- Ken Alder, "De Maat van alle dingen", pp. 476, Uitgeverij Anthos 2003, ISBN 90 414 0569 0.
