Interpretatie

Een interpretatie is een beredeneerd oordeel over de betekenis van een waarneming.

Bij het oordelen is het lastig om neutraal te zijn; elke waarneming lijkt te zijn gestoeld op de in het verleden opgedane ervaring met een opkomende associatie met de huidige gebeurtenis. Bij die waarnemingen maken we niet alleen gebruik van onze 5 zintuigen, zijnde horen, zien, proeven, voelen en ruiken. Ook ons zogenaamde 6e zintuig, laten we zeggen ons gevoel, speelt een rol.

Bovendien is de door de mens gevormde overtuiging, een opeenstapeling van overgeleverde wijsheden en aangeleerde vaardigheden, maar ook van de eigen intuïtie. De waarneming wordt al bij de oude Grieken beschreven en staat centraal in veel filosofische denkmodellen.

Naast de waarnemingen met de zintuigen zijn er door de eeuwen heen veel meetinstrumenten en modellen ontworpen, die de waarneming gestaafd, dan wel beïnvloed hebben. Vooral de concrete, wetenschappelijke waarnemingen werden daardoor alsmaar betrouwbaarder. Zo kunnen we tegenwoordig met grote zekerheid in of op onze vervoermiddelen stappen, omdat wetenschappelijke waarnemingen en systemen grote zekerheid hebben verschaft over het vervoer. Waarnemingen wat betreft het minder-meetbare, zoals de interpretatie van iemands gemoedsgestel blijven lastiger. De inschattingen die daar het gevolg van zijn, kunnen evenzogoed missers als treffers zijn. Het is dan ook een vurige wens van velen om de waarneming aan te scherpen. Maar of dit lukt is maar de vraag.

[bewerk] Interpretatie in de taal

Vele woorden kunnen op verscheidene manieren geïnterpreteerd worden. Met behulp van de etymologie en gelijkaardige woorden uit andere talen kan deze lijst van interpretaties nog meer uitgebreid worden. Zo komt het vaak voor dat bepaalde woorden in een verkeerde context gebruikt worden. Een voorbeeld kan zijn: Het interesseert me niet. Deze zin kan zowel neutraal (Ik vind het niet zo interessant) als onbeschoft (Dat kan me niets schelen) worden opgevat.

[bewerk] Interpretatie in de kunst

In de kunst en de letterkunde bedoelt men met interpretatie een oordeel over de "betekenis" van een kunstwerk, d.i. de bedoeling die de kunstenaar met het werk heeft. Je zou ook kunnen oordelen dat je niet moet proberen kunst te interpreteren, maar dat je ervan moet proberen te genieten, aangezien kunst altijd vele verscheidene interpretaties heeft. Dit zou dan een interpretatie zijn van kunstinterpretatie.

[bewerk] Interpretatie in de natuurkunde

In de natuurkunde is er sprake van interpretatie van fysische theorieën. Men bedoelt daarmee eigenlijk: interpretatie van het mathematisch formalisme van een fysische theorie. Immers, de taal van de natuurkunde is in hoofdzaak de wiskunde. Maar wiskunde (bijvoorbeeld, het symbool x) heeft als zodanig geen fysische betekenis. Het krijgt zo'n betekenis pas als men aangeeft naar welk element van de fysische werkelijkheid het symbool verwijst.

Dit is niet altijd eenduidig bepaald. Vooral het mathematische formalisme van de kwantummechanica kent een overvloed aan interpretaties. Een belangrijk element bij het ontstaan van deze theorie was Werner Heisenberg's inzicht dat de theorie niet verwijst naar de atomen zelf, maar naar waarneembare verschijnselen (zoals hoorbare klikjes in detectoren of zichtbare flitsjes op een scintillatiescherm), door hem observabelen genoemd. Dit is een empiristische interpretatie van (het mathematische formalisme van) de kwantummechanica.

Daartegenover staan de realistische interpretaties, die de kwantummechanica zien als een beschrijving van de atomaire wereld zelf. Een aanhanger van zo'n realistische interpretatie kan bijvoorbeeld aan een elektron denken als aan een rondvliegende golffunctie of golfpakket (merk op dat er ook andere vormen van realistische interpretatie mogelijk zijn). Men onderscheidt objectivistisch-realistische en contextualistisch-realistische interpretaties. In de eerste interpretatie wordt de beschreven werkelijkheid geacht onafhankelijk te zijn van de waarnemer inclusief diens meetapparaten, in de tweede is er sprake van afhankelijkheid.

Daarnaast bestaat ook nog de instrumentalistische interpretatie, die geen keuze wenst te maken tussen realisme of empirie, maar het wiskundig formalisme beschouwt als (mathematisch) instrument voor het doen van voorspellingen van meetresultaten. Deze laatste interpretatie is erg populair onder pragmatici, omdat men zich dan niet van te voren hoeft vast te leggen op een bepaalde betekenis: wat bijvoorbeeld een kwantummechanisch meetresultaat is, kan men zo nodig naar behoefte in realistische dan wel empiristische zin invullen.

[bewerk] Informatica

In de informatica wordt het woord interpretatie soms gebruikt ter aanduiding van de werking van een interpreter.

[bewerk] Rechtsgeleerdheid

Juristen gebruiken interpretatiemethoden bij het toepassen van rechtsregels op concrete gevallen. Naar de Duitse rechtsgeleerde Friedrich Carl von Savigny (1779-1861) zijn de belangrijkste interpretatiemethoden:

Grammaticale interpretatie: daarbij wordt de tekst van de wet zo letterlijk mogelijk genomen. (Strikt genomen is dit meer taalkundige interpretatie dan werkelijk grammaticale interpretatie.) Deze wijze van interpreteren sluit overigens niet uit dat bepaalde woorden worden verstaan in een specifieke juridische betekenis, die van het spraakgebruik afwijkt. Zo ziet een jurist een causaal verband als een bepaald gevolg in een zo nauw verband staat met een bepaalde gedraging dat er sprake kan zijn van aansprakelijkheid of strafbaarheid, terwijl in het spraakgebruik "causaliteit" voor "oorzakelijkheid" staat. De juridische invulling verlangt een moreel oordeel, het spraakgebruik gaat over een feitelijke situatie.
Historische interpretatie: vooral bij de interpretatie van recentere wetgeving wordt nogal eens teruggegrepen op de zogenaamde wetgeschiedenis, dat wil zeggen op het verslag van de discussie die in het parlement heeft plaatsgevonden bij de totstandkoming van een wet ("parlementaire geschiedenis"). Zo kan de bedoeling van de wetgever worden gevolgd.
Systematische interpretatie: wetten zijn meestal min of meer systematisch opgezet. De precieze betekenis van een bepaalde bepaling kan daarom soms ook worden achterhaald door deze te bezien in de samenhang met andere bepalingen in dezelfde wet, al was het maar door te kijken in welk hoofdstuk de bepaling staat.
Teleologische interpretatie: hierbij wordt een doel (doorgaans het doel dat de wetgever bij de totstandkoming van de betreffende wetgeving voor ogen moet hebben gehad) als richtsnoer genomen. Het verschil met een historische interpretatie is dat in dit geval niet wordt teruggegrepen op de parlementaire stukken, en dat zo ook rekening kan worden gehouden met nieuwe omstandigheden waar de wetgever van weleer niet eens weet van had.

Als verschillende interpretatiemethoden op eenzelfde tekst worden toegepast zijn tegenstrijdige uitkomsten niet uit te sluiten. Naar gangbare opvattingen is er echter geen vaste volgorde van interpretatiemethoden, in die zin dat bijvoorbeeld de grammaticale (letterlijke) interpretatie altijd voor zou gaan boven een doelgerichte ("teleologische") interpretatie. Ook een zorgvuldig wetgevingsproces kan leiden tot tegenstrijdigheden, of zelfs gewoon fouten. Rechtsvinding blijft mensenwerk.

In tegenstelling tot wat leken nogal eens menen is interpretatie (men spreekt ook wel van uitlegging, niet te verwarren met uitleg) in het recht onvermijdelijk. Wetten kunnen niet alles regelen, en kunnen ook niet voortdurend aan iedere nieuwe ontwikkeling worden aangepast. Bovendien zou een overmaat aan detail averechts werken omdat de achterliggende bedoeling dan uit het zicht zou raken.

Er zijn echter wel grenzen. In het privaatrecht liggen die betrekkelijk ruim, omdat daar een oplossing moet worden gevonden die de belangen twee min of meer vergelijkbare partijen moet dienen. Strafrecht daarentegen mag eigenlijk nimmer ruimer ("extensief") worden uitgelegd dan wettelijk is vastgelegd, al is ook dit "legaliteitsbeginsel" niet helemaal vol te houden. Zo heeft de Hoge Raad al heel lang geleden vastgesteld dat in ons uit de negentiende eeuw daterende Wetboek van Strafrecht waar "hij" staat ook "zij" mag worden gelezen. Ook is het begrip "opzet" uitgebreid tot "voorwaardelijk opzet": wie het oogmerk heeft om iemand te vermoorden door hem een vergiftigde taart te sturen, is ook strafbaar voor moord als onverhoopt de vrouw van het beoogde slachtoffer de taart oppeuzelt en dat niet overleeft, bepaalde de Hoge Raad in 1911. Ook belastingrecht moet heel strikt worden uitgelegd.

Het is natuurlijk mogelijk dat er fouten worden gemaakt bij de uitlegging van wetten. Partijen of een verdachte kunnen daarom beroep en cassatie instellen, waarbij de Hoge Raad in Nederland het (meestal) het laatste woord heeft. Wijkt de rechter naar het oordeel van de wetgever te veel af van wat deze in gedachten heeft, dan kan deze de wet wijzigen. Specifieke maar ook recente wetten laten minder ruimte voor interpretatie dan abstracte en oudere wetten. Parlementariërs die zich beklagen over rechters die niet streng genoeg (of juist te streng) straffen, moeten het middel gebruiken dat hun daartoe bij uitstek ten dienste staat: de wet wijzigen, en niet mopperen dat rechters de wet te vrij interpreteren.