Catharina II van Rusland
| 1729-1796 | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
 |
||||||
| Tsarina van Rusland | ||||||
|
||||||
|
Catharina II de Grote (Stettin, 2 mei 1729 - Tsarskoje Selo, 17 november 1796) was van 1762 tot 1796 tsarina van Rusland. Ze werd in het Duitse Stettin geboren als Sophie Augusta Frederika, prinses van Anhalt-Zerbst-Dornburg, dochter van vorst Christiaan August van Anhalt-Zerbst. Ze was een nicht van de koningen Gustaaf III en Karel XIII van Zweden en van de Russische troonopvolger Peter III.
Inhoud |
[bewerk] Persoonlijk leven
In 1744 selecteerde keizerin Elisabeth haar als huwelijkskandidaat voor de Russische troonopvolger Peter III. Daarvoor moest ze zich wel bekeren tot het Russisch-orthodoxe geloof en veranderde ze haar naam in Catharina (Jekaterina). Het huwelijk was niet gelukkig, mede doordat Peter niet erg stabiel was. Toen Peter een minnares nam, verzamelde Catharina een groep invloedrijke personen om zich heen, waaronder Grigori Orlov en Grigori Potemkin. In 1754 kreeg Catharina een zoon, de latere tsaar Paul I. Waarschijnlijk is Peter de echte vader van Paul, maar helemaal zeker is dit niet. Catharina zelf verspreidde later geruchten dat haar toenmalige minnaar, Sergej Saltykov, de vader van Paul was, mogelijk ingegeven door de toen al langlopende vijandschap tussen haar en haar zoon.
Na de dood van keizerin Elisabeth op 25 december 1761 (Juliaanse kalender) kwam Peter aan de macht. Hoewel Rusland in oorlog was met Pruisen, koesterde Peter een grote vriendschap voor Frederik de Grote, en sloot hij een zeer ongunstige vrede met Pruisen, zeer tegen de zin van de groep rondom Catharina. Na terugkeer van een oorlogscampagne in Denemarken werd Peter door deze groep gedwongen om ten faveure van Catharina afstand te doen van de troon. Zes maanden later werd Peter onder verdachte omstandigheden gedood door Aleksej Orlov, de jongere broer van Catharina's minnaar Grigori. Dit leidde tot speculaties dat Catharina opdracht gegeven zou hebben tot de moord op Peter.
Tijdens haar regeerperiode versleet Catharina vele minnaars. Als ze genoeg had van de huidige minnaar, gaf ze deze meestal een landgoed en lijfeigenen, en nam ze een nieuwe minnaar. Vele van deze mannen vervulden ook belangrijke functies aan het hof, belangrijkste man hierin was Potemkin. In 1762, toen Catharina nog maar een paar maanden regeerde, kregen zij en Orlov een zoon, Aleksej Bobrinski. Catharina's laatste minnaar, prins Platon Zoebov, was meer dan 40 jaar jonger dan zij.
Catharina kreeg in november 1796 een attaque en overleed zonder nog bij kennis te komen (er doen vele wilde verhalen de ronde: de bekendste is dat zij overleed onder een hengst, dit verhaal is echter exemplarisch en vooral ingegeven door haar vele andere escapades). Zij werd opgevolgd door haar zoon Paul, met wie zij reeds lange tijd in onmin leefde. Hoewel zij een veel betere band had met haar kleinzoon Alexander, heeft ze haar recht om zelf een opvolger te benoemen nooit gebruikt. Catharina ligt, net als alle andere tsaren van Rusland, begraven in de kathedraal van de Petrus-en-Paulus-vesting in Sint-Petersburg. Haar zoon liet haar naast haar man Peter begraven, iets wat zij zeker niet had gewild.
[bewerk] Binnenlandse politiek
[bewerk] Verlichting
Gedurende bijna haar hele leven voerde Catharina correspondentie met bekende filosofen uit het tijdperk van de Verlichting, zoals Voltaire en Diderot. Hoewel ze elkaar nooit hebben ontmoet, maakte Catharina met haar brieven een grote indruk op Voltaire, en hij noemde haar De ster van het noorden en Semiramis van Rusland. Hiermee werd haar reputatie in het Westen gevestigd.
Op basis van geschriften van Diderot maakte Catharina een voorstel voor hervorming van de Russische wetgeving. Zij liet dit door een commissie beoordelen waarin alle bevolkingsgroepen behalve de lijfeigenen waren vertegenwoordigd. Toch was de heerschappij van Catharina in de praktijk allerminst verlicht. Catharina gaf de edelen volledige controle over hun lijfeigenen en landgoederen. Bovendien gaf ze sommige edelen in Oekraïne grote stukken land, en voorzag ze hen van lijfeigenen. Door deze maatregelen kregen de lijfeigenen nog minder rechten dan ze al hadden.
Door latere gebiedsuitbreidingen werden de oorspronkelijke heersers van die gebieden als edelen aan het Russische hof opgenomen. Omdat onder hen ook moslims waren uit het Krimkhanaat, verleende ze gelijke rechten aan de nieuwe moslim edelen, en gaf hen het recht om moskeeën te bouwen.
[bewerk] Revolutie
In 1773 begon een opstand van de kozak Jemeljan Poegatsjov, die zich uitgaf voor Catharina's voormalig echtgenoot Peter III. In eerste instantie werd deze opstand zo goed als genegeerd, maar nadat belangrijke steden in handen waren gekomen van de opstandelingen, liet Catharina de opstand genadeloos neerslaan. Poegatsjov werd gearresteerd, in een kooi naar Moskou vervoerd en daar publiekelijk geëxecuteerd.
De Franse Revolutie van 1789 was een grote schok voor Catharina, omdat zij inzag dat de idealen van de Verlichting hadden geleid tot deze revolutie. Bevreesd dat een dergelijke revolutie ook in Rusland kon plaatsvinden, liet zij alle schijn van de Verlichting vallen, en trok de teugels nog een stuk strakker aan. Van enige vrijheid van meningsuiting was daarna tot haar dood geen sprake meer. Verschillende schrijvers werden gearresteerd wegens kritiek op het hof en verbannen naar Siberië. Alleen de bij het grote publiek immens populaire toneelschrijver Denis Fonvizin, die bovendien bescherming genoot van de invloedrijke voormalig minister van Buitenlandse Zaken graaf Nikita Panin, kon in zijn stukken verdekt kritiek uiten op het hof.
Desondanks bleef ze sommige ideeën van de Verlichting trouw, en probeerde ze in navolging van Peter de Grote Rusland verder te verwestersen. Zo was Rusland één van de eerste landen ter wereld waar de vaccinatie tegen pokken op landelijke schaal werd ingevoerd, een idee dat zij uit het Ottomaanse Rijk haalde. Omdat de Russische bevolking in eerste instantie weigerde zich te laten vaccineren, bood Catharina zichzelf aan als testpersoon. Toen zij na twee weken nog steeds niet ziek was geworden, groeide het vertrouwen bij de bevolking, zodat deze zich massaal liet vaccineren. Ook heeft Catharina een grote rol gespeeld bij het verspreiden van opleidingsmogelijkheden voor kinderen. Bijna iedereen met uitzondering van de toplaag van de bevolking was analfabeet toen Catharina aan de macht kwam. De eerste universiteit was pas in 1755 gesticht. Geïnspireerd door John Locke, schreef Catharina een boek over het opvoeden van kinderen, en stichtte ze het befaamde Smolni-instituut voor jonge adellijke meisjes. Deze school werd al snel één van de beste van Europa, en accepteerde zelfs kinderen van rijke kooplui. Bovendien slaagde Catharina erin om belangrijke wetenschappers, zoals Leonhard Euler, naar Rusland te halen.
[bewerk] Buitenlandse politiek
[bewerk] Expansie van het Russische Rijk
Van 1768 tot 1774 was Rusland in oorlog met het Ottomaanse Rijk. Het Russische leger won belangrijke veldslagen onder de leiding van de generaals Pjotr Roemjantsev en Aleksandr Soevorov, terwijl de Russische marine onder leiding van Aleksej Orlov de Turkse vloot volledig in de pan hakte. Door deze overwinningen groeide de Russische invloedssfeer tot in Oekraïne, de Krim en de noordelijke Kaukasus, die zichzelf onafhankelijk verklaarden van het Ottomaanse Rijk.
In 1783 annexeerde Catharina de Krim. Uiteindelijk leidde dit tot een tweede Russisch-Turkse oorlog van 1787 tot 1792, waarbij Rusland, wederom onder leiding van Roemjantsev en Soevorov, grote militaire overwinningen behaalde. Bij de vredesonderhandelingen moesten de Turken definitief de Krim afstaan aan Rusland, en kreeg Rusland er bovendien het land in Oekraïne tussen de rivieren Dnjepr en Dnjestr erbij.
Aan de westelijke grens zorgde Catharina in 1764 ervoor dat één van haar voormalige minnaars, Stanislaus August Poniatowski, tot de laatste koning van Polen en grootvorst van Litouwen werd gekozen. Hij moest echter lijdzaam toezien hoe Polen-Litouwen in de Poolse delingen (1772, 1793 en 1795) verdeeld werd onder Rusland, Pruisen en Oostenrijk.
In het noorden begon in 1788 Catharina's neef, koning Gustaaf III van Zweden, een oorlog om de in 1720 aan Rusland verloren Baltische gebieden terug te veroveren in een verrassingsaanval. In eerste instantie faalde het plan volkomen, en de Zweden leden grote verliezen. In 1790 keerde het tij ten gunste van Zweden, en een vredesakkoord werd gesloten waarbij de grenzen werden vastgesteld zonder dat enige partij gebiedsuitbreiding had gekregen.
Alles bij elkaar groeide Rusland tijdens Catharina's bewind met 518.000 km2, een gebied 12 maal de oppervlakte van Nederland of 17 maal de oppervlakte van België.
[bewerk] Diplomatie
De eerste minister van Buitenlandse Zaken van Catharina, graaf Nikita Panin, verspilde vele miljoenen roebels in een poging om een alliantie te smeden tussen Rusland, Pruisen, Zweden, en Polen als tegenwicht tegen de coalitie tussen Frankrijk en Oostenrijk. Toen echter bleek dat deze alliantie er niet zou komen, viel Panin in ongenade en werd hij in 1781 ontslagen. Desondanks bleef hij een invloedrijk man, onder meer omdat zijn broer, generaal graaf Pjotr Panin, de opstand van Jemeljan Poegatsjov had neergeslagen. Panin werd opgevolgd door prins Aleksandr Bezborodko, die voor de verkiezing van Poniatowski in Polen-Litouwen had gezorgd.
Catharina was zich altijd bewust van haar imago in het westen, dat mede opgebouwd werd door haar briefwisseling met Voltaire. Ze probeerde dit verder uit te bouwen door een bemiddelende rol te spelen in verschillende conflicten, waaronder in de troonopvolgingsstrijd in Beieren in 1778.
[bewerk] Kunst en cultuur
Net als elke andere vorst, probeerde Catharina haar gasten te imponeren met haar kunstverzameling. Bij Catharina nam dat echter extreme vormen aan. Bij elke veiling, waar dan ook in Europa, was wel een agent van Catharina aanwezig om de topstukken te kopen, en de verzameling breidde zich dan ook snel uit. Op deze manier kwam een aantal doeken van Rembrandt, Frans Hals, Jan Steen en Rubens in Russisch bezit. De collectie bevatte ook een uitzonderlijk groot aantal snuifdozen. De collectie van de Hermitage is grotendeels door de verzamelwoede van Catharina tot stand gekomen.
Catharina probeerde haar imago als verlicht vorstin hoog te houden door cultuur te stimuleren in de Russische samenleving. Zolang men zich onthield van kritiek, had men niets te vrezen van de nietsontziende censuur. De dichter Gavrila Derzjavin was een graag geziene gast aan het hof. Daarmee legde Catharina de grondslag voor de Gouden Eeuw van Rusland met de opkomst van de literatuur (bv. Aleksandr Poesjkin, Nikolaj Gogol, Leo Tolstoj en Fjodor Dostojevski) in de negentiende eeuw tot gevolg.
[bewerk] Trivia
Catharina verhief de Nederlandse familie De Smeth tot Russisch Rijksbaron wegens de financiële steun aan het Russische hof.
