Andrzej Wajda

Andrzej Wajda (2006)

Andrzej Wajda (Suwałki, Polen, 6 maart 1926) is een Poolse filmregisseur. Hij wordt beschouwd als de belangrijkste regisseur van de Poolse filmschool en een van de belangrijkste Oost-Europese filmmakers van na de Tweede Wereldoorlog.

Wajda is de zoon van een Poolse cavalerie-officier, die sneuvelde aan het begin van de Tweede Wereldoorlog. Op zestienjarige leeftijd werd Wajda lid van de Armia Krajowa, het nationalistische verzetsleger in Polen. Na de oorlog studeerde hij voor kunstschilder aan de academie van fijne kunsten in Krakau.

In 1950 besloot hij filmmaker te worden en volgde hij lessen aan de filmschool van Łódź, waar filmregisseur Aleksander Ford leraar was. Na in 1952 te zijn afgestudeerd gaat hij bij Ford aan het werk als zijn assistent bij de opnames van de film Piatka z ulicy Barskiej (Engelse titel: Five Boys From Barska Street, 1954). In 1955 maakte hij zijn filmdebuut met de anti-oorlogsfilm Pokolenie (A Generation), waarin hij de gevolgen van de oorlog laat zien in de ontgoochelde Poolse jeugd. Samen met zijn twee volgende films, Kanal (1957) en Popiól i diament (Ashes and Diamonds, 1958) vormde deze film een trilogie, waarin Wajda zich verzette tegen blind patriottisme en vraagtekens zette bij het verheerlijken van helden. In deze trilogie liet hij ook de verbittering en de desillusie zien van het nationalistische verzet, waarmee hij tegelijk verhulde kritiek leverde op het communistische regime. De eindscene van de film Kanal (die de laatste dagen van de Opstand van Warschau als achtergrond heeft) heeft een verhuld anti-Sovjet boodschap. Critici vonden daarentegen dat Wajda de rol van het linkse verzet in de trilogie groter maakte dan ze in werkelijkheid was geweest. De hoofdrol werd in alledrie de films gespeeld door de jonge acteur en anti-held Zbigniew Cybulski.

De Tweede Wereldoorlog zou het hoofdmotief zijn in veel van zijn films, maar hij werkte in een grote verscheidenheid aan films, waaronder romantische films, epossen en komedies. In Lotna (1959) beklaagt hij zich over de nutteloosheid van nobele tradities door een veldslag te laten zien tussen een overbodige Poolse cavaleriegroep en Duitse tanks. Ook in Popioly (Ashes, 1965) en Krajobraz po bitwie (Landscape after the battle, 1970) zijn de zinloosheid van heldendom en de gevolgen van oorlog vaste thema's, maar deze films spelen zich af in een verder verleden. Wszystko na sprzedaz (Everything for Sale, 1969) wordt beschouwd als zijn meest persoonlijke film. De film is opgedragen aan Cybulski, de acteur die in zijn eerste films speelde en in 1967 op jonge leeftijd omkwam op het station van Wrocław toen hij tussen trein en perron viel toen hij rennend de trein probeerde te halen.

In de jaren zeventig, waarin de Poolse politiek in rumoerige tijden verkeerde, schaarde Wajda zich achter de Solidarność van Lech Wałęsa en tegenover het communistische regime met de films Człowiek z marmuru (Man of Marble, 1976), het vervolg Człowiek z żelaza (Man of Iron, 1981), waarin Wałęsa zelf ook te zien is als zichzelf, en Bez znieczulenia (Rough Treatment, 1978). In Man of Marble volgt hij een metselaar, in Rough Treatment een journalist. Na de massale stakingen in Polen werd Wajda uit zijn studio gezet en werd hij in 1983 gedwongen ontslag te nemen van het voorzitterschap van de filmmakersvereniging. Wajda vertrok naar Frankrijk, waar hij de film Danton opnam.

In 1989 keerde hij weer terug naar Polen, waar hij artistiek directeur van het Teatr Powszechny, het officiële theater van Warschau werd. Dat jaar werd hij tevens gekozen tot senator van zijn land. Hij zou dat beroep tot 1991 blijven. In 2000 kreeg Wajda een ere-Oscar voor zijn bijdragen aan de cinema, die hij doneerde aan de Jagiellonische Universiteit van Krakau. In 2006 kreeg hij de Gouden ere-Beer op het Filmfestival van Berlijn.

Wajda is getrouwd geweest met actrice Beata Tyskiewicz. Tegenwoordig is hij getrouwd met actrice en kostuumontwerpster Krystyna Zachwatowicz.