Arktyka

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Mapa Arktyki - czerwona linia oznacza izotermę 10°C uznawaną często za granicę regionu

Arktyka jest najdalej na północ wysuniętym obszarem Ziemi otaczającym biegun północny. Jej granice określa się w różny sposób. Według definicji klimatyczno-ekologicznej wyznacza ją lipcowa izoterma 10°C, która z grubsza stanowi również północną granicą lasów. Według innej, Arktykę ogranicza koło podbiegunowe północne, co jednak sprawia, że w jej obrębie znajdują się również duże obszary Norwegii i Szwecji o dość umiarkowanym klimacie. Arktyka obejmuje część Rosji, Kanady, Norwegii, Szwecji, Finlandii, Alaskę (Stany Zjednoczone), Grenlandię (terytorium duńskie), Islandię oraz Ocean Arktyczny.

Nazwa pochodzi od gr. nazwy gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy.

Centrum Arktyki to pokryty lodem Ocean Arktyczny. Otaczają go bezleśne obszary lądowe o przemarzniętym gruncie. Mimo to Arktyka tętni życiem, na które składa się bogada fauna i flora morska, ptaki, zwierzęta lądowe oraz społeczności ludzkie. Rdzenna ludność Arktyki (Eskimosi, Aleuci, Czukcze, Indianie) dostosowała się do niezwykle trudnych warunków życia tworząc wyjątkowe kultury. Jest to kraina szczególnie wrażliwa na zmiany klimatyczne, dla klimatologów stanowi więc system wczesnego ostrzegania.

Krąg polarny (koło podbiegunowe północne) wyznacza granicę występowania dnia polarnego i nocy polarnej, podczas których słońce nie zachodzi lub nie wschodzi przez więcej niż 24 godziny.

[edytuj] Warunki geologiczne

Arktyka leży na tarczach krystalicznych: kanadyjskiej, bałtyckiej, angarskiej i ałdańskiej. Podlegała orogenezie kaledońsko-hercyńskiej (góry Grenlandii, Svalbardu, Uralu i Tajmyru) oraz alpejskiej (wypiętrzenie gór Syberii i Alaski). Pokrywa lodowa Arktyki zaczęła się tworzyć w późnym trzeciorzędzie. W czwartorzędzie lód pokrywał już znaczną powierzchnię Arktyki. W tym okresie wielokrotnie dochodziło też do formowania (i cofania) lądolodu.

Morze Arktyczne (niekiedy nazywane Oceanem Arktycznym) zajmuje przestrzeń około 14,4 mln km², ma zatem mniej więcej podobną wielkość, jak kontynent Antarktydy. Jest to morze ingresyjne, a więc powstało ono przez zalanie zapadniętych obszarów lądu stałego, podobnie jak Morze Śródziemne. Morze Arktyczne łączy się bezpośrednio i wyraźnie z Oceanem Atlantyckim. Dzieli się na morze głębsze i płytsze. Największa dotychczas znana głębokość wynosi 4850 m. U wybrzeży Europy i Azji leżą mniejsze wyspy i archipelagi, podczas gdy bliżej Ameryki wielkie wyspy, które razem z Grenlandią, największą wyspą na ziemi, obejmują przestrzeń 3 300 000 km².

[edytuj] Wyspy i archipelagi

Grenlandia, która z powodu stosunkowo łatwej dostępności, jest, podobnie jak Spitsbergen, najlepiej zbadanym obszarem Arktyki, leży bliżej kontynentu amerykańskiego niż Europy. Od Europy oddziela Grenlandię Ocean Atlantycki, łączący się tu na rozległej przestrzeni między Grenlandią, Svalbardem z Morzem Arktycznym. Od zachodu oddziela Grenlandię od Ameryki Zatoka Baffina, ku północy zaś wąska Cieśnina Kennedy’ego i kanał Robeson. Powierzchnia Grenlandii wynosi 2 130 800 km². Całą tę olbrzymią przestrzeń zajmuje poza nielicznymi, wolnymi od śniegu skrawkami nabrzeżnymi, ogromna, pokryta jednym potężnym lodowcem wyżyna. Jej przeciętna wysokość wynosi 2000-3000 m. Skały, wchodzące w skład tej wyżyny są pochodzenia archaicznego i paleozoicznego, środkową zaś część wyspy pokrywają trzeciorzędowe bazalty. Wolny od lodu brzeg jest pocięty, zwłaszcza na zachodzie, fiordami i cieśninami, przed którymi leżą liczne wysepki. Ludność tubylczą stanowią Inuici. Wyspa należy do Danii od roku 1721. Na zachód od Grenlandii rozciąga się między 60° a 125° długości zachodniej archipelag amerykański. Od kontynentu amerykańskiego oddzielają go tylko wąskie cieśniny. Przyczyny oddzielenia się tych wysp od reszty kontynentu można wypatrywać w obniżeniu się tego ostatniego, w następstwie czego morze zalało niższe części lądu, tworząc liczne cieśniny, które dzielą archipelag od Kanady, a zarazem rozbijają go na mnóstwo wysp. Podobnie jak obszary nad Zatoką Hudsońską, tak i leżące w pobliżu wyspy to tereny płaskie lub pagórkowate. Tylko na wschodniej części Ziemi Baffina, największej z tych wysp, wznoszą się pewne szczyty w Górach Kumberlandzkich do 2.000 m. wysokości. Tu znajdują się także wielkie lodowce, podczas gdy resztę obszaru zajmują - wskutek braku opadów - skaliste lub pokryte żwirami pustynie. Z wysp należy wymienić jeszcze, prócz Ziemi Baffina, najbardziej ku północy wysuniętą Ziemią Ellesmere, podzieloną przez głęboko w ląd wrzynające się fiordy na szereg prawie samodzielnych wysp, jak: Ziemia króla Oskara, Ziemia Granta, Ziemia Grinnella, dalej Wyspy Parry'ego, Ziemia Wiktorii i najdalej ku zachodowi wysunięta Ziemia Banks'a. Ludność tubylczą archipelagu arktyczno-amerykańskiego stanowią również Iniuci, jednak w znacznie mniejszej liczbie, niż na Grenlandii.

Z archipelagów, leżących w pobliżu Starego Świata, należy wymienić przede wszystkim najważniejszy, tj. archipelag Svalbard ze swą najwiekszą wyspą - Spitsbergenem. Członem, łączącym Svalbard z Grenlandią, jest leżąca pod 71° szerokości północnej wulkaniczna Wyspa Jana Mayen, osiągająca pokrytym lodowcami szczytem Beeren wysokość 2.545 mn.p.m. Wyspy Svalbardu zajmują specjalne miejsce w świecie wysp arktycznych, ponieważ z powodu bardzo pomyślnego położenia zostały stosunkowo najlepiej zbadane. Pokrywa lodowa archipelagu wykazuje daleko idącą różnorodność. Szczyty często są bezśnieżne, ale w dolinach zalegają masy śniegu, zgęszczające się w lodowce. Najwyżej wznosi się góra Newtona (1730 m.).

Od Svalbardu różni się znacznie, znajdująca się w pobliżu na wschodzie Ziemia Franciszka Józefa, składajaca się z wielkiej ilości małych, silnie zlodowaconych wysp. Duża część wysp Arktyki należy do Rosji. Na południe od Ziemi Franciszka Józefa leży Nowa Ziemia, podłużna, dwuczłonowa grupa wysp, oddzielona od lądu stałego morzem. Stanowi ona dalszy ciąg gór Uralskich; północny przylądek wyspy południowej dosięga jeszcze 1058 m. Nową Ziemię zamieszkują plemiona koczownicze Samojedów. Pomost między światem wysp arktyczych a krajami Europy tworzy subarktyczna Islandia.

[edytuj] Klimat

Klimat zróżnicowany, bardzo zależny od szerokości geograficznej i oddalenia od dużych zbiorników wodnych. Najniższą na świecie temperaturę powietrza zanotowano na terytorium Jukonu, w Jakucji i na Grenlandii (ok. -70°C). Najwyższe arktyczne temperatuty średnie spotyka się w Arktyce morskiej, a więc na Aleutach, Islandii i północy Europy.

Długie, ciemne, o niskiej temperaturze zimy i krótkie lata, stanowią główną cechę klimatu polarnego, poza tym jednak obserwuje się wiele różnic, uwarunkowanych wielkością obszaru. I tak np. w Grenlandii, w dwu miejscach, oddalonych od siebie tylko o 8° szerokości geograficznej, obserwujemy w najostrzejszych miesiącach zimowych aż do 14° różnicę średniej temperatury (Godthaab —10°, Uperniwiki —24°). Wpływ klimatu kontynentalnego na stosunki klimatyczne wysp polarnych ujawnia się w wyższej, średniej temperaturze lata. Na amerykańskim archipelagu arktycznym zima jest znacznie ostrzejsza niż w Grenlandii, temperatura spada miejscami do —60°, średnia zaś temperatura miesiąca najzimniejszego wynosi —40°. Podczas gdy Grenlandia ma częste, choć niezbyt bogate opady śnieżne, obficiej występują one tylko w południowo-zachodniej części wyspy, to na Archipelagu Arktycznym powietrze jest tak suche, że opady są nadzwyczaj rzadkie, a wieczny śnieg ustępuje tu miejsca gruzom skalnym, pod którymi ziemia topnieje tylko po wierzchu, pod spodem zaś jest stale zamarznięta. W zachodniej części Spitsbergenu znajdują się większe obszary wolne od śniegu, dzięki ocieplającemu działaniu Prądu Zatokowego. Lato o średniej temperaturze lipca +5° można na 78°30' szerokości północnej uznać za stosunkowo ciepłe.

[edytuj] Flora

Obszar subarktyczny porastają lasy borealne. Obszar Arktyki porasta tundra. Okres wegetacji w Arktyce właściwej trwa tu tylko od czerwca do sierpnia. Na tych obszarach nie może być mowy o istnieniu drzew, pominąwszy małe, złożone z drzew karłowatych, lasy w południowej części Grenlandii. Równiny cechuje roślinność tundry, a więc przede wszystkim mchy i porosty. Na obszarach o większej wilgotności rosną turzyce i trawy. Tworzą one formację roślinną o nazwie tundra pagórkowa. Przy skąpych opadach można bujniejszą roślinność znaleźć najczęściej na zboczach gór, zasilanych w wodę z topniejących lodowców. We florze Spitsbergenu wyróżnia się prawie 120 gatunków roślin, na Nowej Ziemi rośnie ich blisko 200, a na Grenlandii nawet 400. W Arktyce właściwej mogą przetrwać jedynie rośliny o znacznym stopniu specjalizacji, karłowate i o krótkim okresie wegetacji. Na cieplejszych, subarktycznych obszarach częściej występują drzewa, takie jak wierzba, brzoza i olcha, dominują tam jednak drzewa iglaste.

Na obszarach o trwałej pokrywie lodowej dochodzi czasem do zjawiska zwanego zakwitem lodu. Jest ono wywołane masowym wystąpieniem glonów.

[edytuj] Fauna

Również świat zwierzęcy musi się dostosować do istniejących warunków klimatycznych, gwałtownych burz i nadzwyczaj niskich temperatur. Zabezpieczenie przed trudnymi warunkami daje zwierzętom znaczna grubość futra i warstwa tłuszczu. Wśród ssaków należy wymienić renifera, żyjącego w dużych stadach na Grenlandii, zające bielaki i niedźwiedzie, lisy polarne, wilki, woły piżmowe; z ptaków żyją tu: nurzyk, alki i sowa śnieżna. Olbrzymia większość spotykanych na tym obszarze ptaków morskich nie gniazduje tam, a jedynie żeruje w czasie krótkiego okresu obfitości pożywienia. W morzu żyją wieloryby i foki, których liczba jednak jest w następstwie bezplanowej eksploatacji jest znacznie mniejsza niż pierwotnie.

Fauna obszarów arktycznych
(ilustracja z początku XX wieku)

Do najbardziej znanych zwierząt tego obszaru należą:

[edytuj] Status prawny Arktyki

Status prawny Arktyki nie został jak dotąd uregulowany żadną umową międzynarodową. Istnieją dwie teorie dotyczące statusu prawnego tych terenów:

teoria morza pełnego – na terenie Arktyki panuje wolność żeglugi taka jak na morzu pełnym.
tzw. teoria sektorów – państwo, którego terytorium przylega do obszarów arktycznych, rości sobie prawo do wszystkich obszarów, zarówno odkrytych, jak i tych, które zostaną odkryte w przyszłości w sektorze. Wierzchołkiem sektora jest biegun północny, granicami bocznymi – linie przeprowadzone wzdłuż południków do bieguna północnego od krańcowego punktu wschodniego i zachodniego terytorium lądowego danego państwa. Północna linia brzegowa stanowi podstawę tego sektora.

Teorię sektorów wysunęła jako pierwsza Kanada (1925). Zgodnie z nią, obszar Arktyki podzielony być powinien między: Rosję (sukcesor ZSRR, sektor rosyjski nie obejmuje terytoriów, nad którymi suwerenność innych państw ZSRR uznał przez 15 IV 1926 r, tj. Spitsbergen oraz Jan Mayen, obie przynależne Norwegii), USA (Alaska), Kanadę, Danię (Grenlandia) oraz Norwegię; Islandia nie wysunęła roszczeń (w momencie formowania tej teorii Islandia była w unii personalnej z Danią, na mocy której rząd duński m.in. prowadził jej politykę zagraniczną).