Kürt dilleri
Vikipedi, özgür ansiklopedi
| Kürtçe Kurdî |
|
|---|---|
| Konuşulduğu ülkeler: | Türkiye, İran, Irak, Suriye, Ermenistan |
| Konuşan kişi sayısı: | 14-30 milyon |
| Sıralama: | 33 |
| Dil Grubu Sınıflandırma: | Hint-Avrupa dil ailesi
|
| Resmî Durum | |
| Resmî dil olduğu ülkeler: | Irak |
| Dili düzenleyen kurum: | Resmi bir kurum yok |
| Dil Kodları | |
| ISO 639-1 | Ku |
| ISO 639-2 | Kur |
| SIL | ISO 639 Code: ku |
| Ayrıca bakınız: Dil – Dil aileleri |
|
Kürtçe, Hint-Avrupa dil ailesinin Hint-İrani kolunun kuzey-batı İrani grubuna ait bir dil ya da diller topluluğuna verilen genel isimdir. Kürtçe, dünyada tahminen 20 milyon kişi tarafından konuşulmaktadır. Yazılı kültürde yeterince kullanılmamış olması dili geri bırakmıştır. Lehçeleri arasındaki farklar bazen iki ayrı dil arasındaki farka yaklaşabilmektedir.
Konu başlıkları |
[değiştir] Coğrafi dağılımı
Kürtçe, günümüzde Türkiye, İran, Irak, Suriye, Ermenistan , Gürcistan, Türkmenistan, Lübnan topraklarında ve diğer bazı ülkelerde yaşayan Kürtler tarafından konuşulmaktadır. Türkiye'deki Kürt kökenli Türk vatandaşlarından 1965 nüfus sayımın göre, 31.391.421 olan Türkiye nüfusundan, 2.219.502'si ana dili olarak Kürtçe'yi beyan etmiştir. Bu sayı, toplam nüfusun yüzde 7.07'sine tekabül eder. Bu rakama göre bugün 70 milyonluk Türkiye'de Kürtçeyi kullanan yaklaşık 5 milyon kişi vardır.
[değiştir] Kürtçe Lehçeler
Kürtlerin konuştukları lehçeler/diller söyle sıralanabilir: Kurmanci, Sorani, Gorani ve Kelhuri. Kürtçede birden fazla lehçe bulunmakla birlikte, günümüzde en çok 2 ana lehçe (Kurmanci ve Sorani) kullanılmaktadır.
[değiştir] Kurmanci, Sorani. Zazaca, Farsça, Almanca, İngilizce ve Türkçe Arasında Bir Karşılaştırma
| Kurmanci | Sorani | Zazaca | Farsça | Almanca | İngilizce | Türkçe |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Gir/Mezin | Gewre/Mezin | Gird / pil | Bozorg | Groß | Great | Büyük |
| Erd | Herd | Hard | Zamin | Erde | Earth | Dünya |
| Hêk | Hêlke | Hak | Tokhm | Ei | Egg | Yumurta |
| Bilind | Bilind/Berz | Berz | Beland | Hoch | High | Yüksek |
| Masî | Masî | Mase | Mahi | Fisch | Fish | Balık |
| Roj/Hetav | Roj/Hetaw/Xor | Roz | Xorshid | Sonne | Sun | Güneş |
| Av | Aw | Awe | Ab | Wasser | Water | Su |
| Bîhar | Behar | Wisar | Bahar | Frühling | Spring | Bahar |
| Tarî | Tarîk | Tarî | Tarik | Dunkel | Dark | Kara |
| Dev | Dem | Fek | Dahan | Mund | Mouth | Ağız |
| Şev | Şew | Şewe | Şeb | Nacht | Night | Gece |
| Ziman | Ziman/Ziwan | Ziwan;Zon | Zaban | Sprache | Language | Dil |
[değiştir] Kürtçe Alfabeler
Özgün bir sayma sayıları sistemi olmayan Kürtçede ilk olarak hangi alfabenin kullanıldığı bilinmemekle birlikte tarihde birçok değişik alfabe kullandıkları bilinmektedir. Bunlar:
1) Masi Sorati alfabesi: Arap tarihçi İbn Vehşiye, 855 yıllarında bitirdiği kitabında Kürtlerin Maso Sorati alfabesini kullandıklarını ve bu alfabeyle yazılmış üç kitabı gördüğünü söyler. Bu alfabenin 36 harften oluştuğunu ve Kürtlerce bu alfabeye altı harf daha eklendiğini söyler.
2) Yezidi Kürtlerinin kullandıkları alfabe: Bu alfabe yüzyıllarca Kürtler tarafından kullanılmıştır. 31 harften oluşan ve sağdan sola doğru yazılan bu alfabeye “Gizemli alfabe” ya da “Hurujul sır” da denmiştir. Yezidilerin kutsal dini kitabı Mushefa Reş ile "Cîlwe" bu alfabeyle yazılmıştır.
3) Arap harflerinden oluşan Kürtçe alfabesi
4) Latin-Kürtçe Alfabesi
Latin harflerini temel alan Kürtçe alfabe 31 harften oluşur.
- A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z
- a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Bu alfabece karşılanan 31 sesten 8'i ünlü, 23'ü de ünsüzdür. Ünlüler a, e, ê, i, î, o, u, û'dir.
[değiştir] Dilbilim Kuralları (Gramer)
Gramer kuralları büyük oranda Farsça ve Arapça olan Kürtçe'de sondan eklemeli diller grubuna girer. Örnek:
- Mal = Ev
- Mala te = Senin evin
Arapça'dan geçen bir dilbilim kuralı olarak Kürtçe'de sözcükler eril, dişi ve nötr olup ön, iç ve ard eklerle türerler. Bir kişi Farsça veya Türkçe'de “arkadaşım” dediği zaman; dişi veya eril olduğu belli değildir, fakat cinsiyeti belirten bu özellik Kuzey-Kürtçesinde mevcuttur. Kurmanci lehçesinde varlık adları eril ve dişil olarak bulunur, fakat Sorani ve Güney Kürtçesi'nde bu kalkmıştır, Sorani'nin Mukri lehçesinde izleri bulunmaktadır. Örnek:
Hevala min = Arkadaşım (dişil) – Bir Bayan’ı kastettiği anlaşılıyor.
Hevalé min = Arkadaşım (eril) – Bir Bay’ı kastettiği anlaşılıyor.
[değiştir] Sözvarlığı
- Kürtçede hayvanın yaşına göre farklı adlar verilebilir:
Erkek kuzuların isimleri Kürtçe'de 4 yaşına kadar 4 kez değişiyor. Bu özellik Türkçede de vardır: Birinci yıl "berx", ikinci yıl "kavir", üçüncü yıl "hogeç", dördüncü yıl "maz" olur. Koç ismi "Maz" ve "Mazman" şeklinde değişir.Türkçede : 1.yıl "kuzu", 2. yıl "toklu", 3.yıl "şişek", 4.yıl "öveç" ve sonrasında "koç"tur. Araplarda deve yavrusunun 7 değişik isimle adlandırılması ve Eskimolarda yirminin üzerinde kar yağışı şekli isimlendirilmesi gibi...
- Bazı dillerde "sürü" (çoğul anlamda) herhangi bir ismin önünde kullanılabilirken Kürtçe her cümleye değişik kelimeler kullanılıyor.
“Bir sürü kuş uçtu, bir sürü koyun otluyor, bir sürü kurt gördüm, bir sürü at geçti, bir sürü adam geçti.” Kürtçe'de bunların hepsi farklı ifade edilir: “Refê teyran, keriye pez, garrana dewar, exiriyê hespan, peranî yan jî zurbê guran, qeflê meriyan."
'Min kerî merî dît' ya da 'Min naxire merî dît” denilmez.
- Kürtçe'de bir şeye küçüklük anlamı yüklenmek istendiği zaman kelimelerin sonuna –ik eki getirilir.
Örnekler: Şiv “Sopa”, Şivik “Küçük sopa” demek. Law “Oğul”, Lawik “Küçük oğlan” demek. Bu kelime Türkçeye hakaret unsuru olarak geçmiştir.
- Kürtçede bir şeye “dahalık” anlamı yüklenmek istendiği zaman kelimelerin sonuna –tir eki getirilir. Örnek: Mezin “Büyük”, Mezintir “Daha büyük” demek.
[değiştir] Kürtçe Eserler
Kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. Sözlü edebiyat, yani halk edebiyatı, yaklaşık bin yıl öncesine kadar dayanan yazılı edebiyata göre çok daha eskidir. Hemadani Baba Tahir (935-1010), Kürt edebiyatının ilk yazılı örneğini, bin yıl önce İran'da Arap alfabesiyle yazmıştır.
Kürtçe'nin edebi ürünlere sahip diğer bir lehçesi Kurmanci'dir. Kurmanci lehçesinin 15. yüzyılda yazılmış olan bazı edebi eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Bu lehçeyle yazan Kürt şairleri arasında ilk akla gelenler Elîyê Herîrî (1425-1495), Feqîyê Teyran (1590-1660), Melayê Cizîrî (1570-1640) ve Ehmedê Xanî (1650-1707)'dir. Ehmedê Xanî'nin Mem û Zîn adlı ünlü eseri birçok kez yayınlandı. Türkçe'ye ilk kez 1930'da çevrilen Mem û Zîn, daha sonra M. Emin Bozarslan tarafından tekrar çevrilmiştir.
Bunlara Kürtçe şiir yazdığı belirtilen Abdussamed Babek (ölüm tarihi: 1019 veya 1020) ile Diyarbakırlı bayan şair Sırrı Hanım (1814-1877) eklenebilir. Kimi yazarlar Osmanlı edebiyatının ünlü isimlerinden Nef'i (1572-1655) ve Nabi (1642-1712)'nin de Kürtçe şiirlerinin bulunduğunu belirtmektedir.
Prof. Qenatê Kurdo'nun belirttiğine göre 1911'de Viyana'da yayınlanan Yezidilerin kutsal kitabı Kitêbê Cilwe, Kürtçenin Güney lehçesiyledir. Ona göre bu kitap 11-12. yüzyıllarda, O. L. Vilçevski'ye göre ise 17. yüzyılda yazılmıştır.
- İlk Kürtçe Gazetesi
22 Nisan 1898‘de Mısır’ın başkenti Kahire'de sürgünde yayınlanan “Kürdistan” bütün araştırmacılar tarafından ilk Kürtçe gazete olarak kabul ediliyor. Gazete, 1898-1902 yılları arasında Mikdad Midhat ve Abdurrahman Bedirxan kardeşler tarafından toplam 31 sayı olarak çıktı. Yayın 32 basım sonra 1902'de son buldu. Kürdistan gazetesinin hala 10., 12., 19. sayıları bulunamamıştır. Bütün sayıların İstanbul'daki Osmanlı ve Yıldız Sarayı arşivinde bulunma ihtimali çok yüksektir.
[değiştir] Hint-Avrupa dil ailesinin sayıları
Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir.Kürtçe ve Farsça'nın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayılarında benzerlik göstermektedir.
| Türkçe | Kurmanci | Zazaca | Pehlevice | Farsça | Sanskritçe | Yunanca | İtalyanca | İspanyolca | Almanca | Fransızca | İngilizce | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| bir (1) | yek | yew / jew | êw | yak | eka | ena | uno | uno | eins | un | one | |
| iki (2) | du du | dı | du | du | dva | tio | due | dos | zwei | deux | two | |
| üç (3) | sê | hirê | si | seh | tri | tria | tre | tres | drei | trois | three | |
| dört (4) | çar | çhar | çahar | çahar | catur | tesera | quattro | cuatro | vier | quatre | four | |
| beş (5) | pênç | ponç | penc | panj | panca | pende | cinque | cinco | fünf | cinq | five | |
| altı (6) | şeş | şeş | şeş | şaş | sas | eksi | sei | seis | sechs | six | six | |
| yedi (7) | heft | hewt | haft | haft | sapta | epta | sette | siete | sieben | sept | seven | |
| sekiz (8) | heşt | heşt | haşht | haşt | asta | oxto | otto | ocho | acht | huit | eight | |
| dokuz (9) | neh | naw | nuh | noh | neva | ennia | nove | nuevo | neun | neuf | nine | |
| on (10) | deh | des | dah | dah | daça | dheka | dieci | diez | zehn | dix | ten |
[değiştir] Kürtçe ve Farsça
Kürt dili Farsça ile akrabadır fakat zamanla Farsça'dan bazı farklılıklar göstermiştir. Bu nedenle bu iki dil arasındaki yüzeysel ayrılıklar şöyle sıralanabilir. En belirgin ayrılık Kürtçede olup da Farsçada olmayan “cinsiyet” liktir ki bu da Arapça'da bulunur.
Kürdolog Minorsky, İslam ansiklopedisinde Kürtçe ve Farsçanın birbirlerinden ayrı ve bağımsız diller olduğunu söyleyerek bu ayrılıkları beş başlık altında toplar:
1) Fonetik bakımdan: Kürt dilinin fonetiği Farsçanınkinden ayrıdır.
2) Ses değişmeleri: Farsça ve Kürtçede bulunan ortak kelimeler ses bakımından büyük bir değişime uğramışlardır.
3) Şekil ayrılıkları: Zamirlerden tutalım fiil çekim ve bükümlerine, aitlik takılarından isim tamlamalarına kadar birçok ayrılık mevcuttur.
4) Sözdizimi farkları.
5) Kelime ayrılıkları
Kürtçenin Farsçadan farklı bir fonetiği, morfolojisi, sentaksı, kelime hazinesi ve kelime vurgusu vardır. Kürtçe anlaşılacağı gibi özgün bir dildir. .
Dilbilimcilerin görüşlerine göre Kürtçe, Farsçadan bağımsız ve daha eski bir dildir.
Sidney Smith: “Kürt Dili’nin kökenine ilişkin görüşler, toptan değişime uğradı. Güvenilir araştırmacıların görüşlerine göre; günümüz Kürtçesi, Çağdaş Farsça’nın bozulmuş, derlenmiş bir türevi değildir. Tersine tümüyle bağımsız ve eski farsçadan çok daha eski bir dildir.”
Evliya Çelebi, Seyahatname’sinde, Kürtçeden ve Kürtçenin lehçelerinden söz eder. Kürtçenin zengin ve kadim bir dil olduğunu; Farsça, İbranice ve Dericeden ayrı olduğunu vurgular.
[değiştir] Örnek Karşılaştırma
17. yüzyılda Kürtçe yazılan Mem u Zin ile Farsçasından bir örnek;
- Kürtçesi: nam ü neseba hwe hun ayan kın sırra dile bo mera beyan km (Mem u Zin)
- Farsçası: nâm ü neseb-i hod tu ayan kun sırr-ı dil-e bo mera beyân kun
- Kürtçesi: Hendan bı ke hunçeya dehane Nâlan ke hezare dasitane (Mem u Zin, s. 228)
- Farsçası: handân be kun gonca-i dehân nâlân be kun hezâr dâsitân
[değiştir] Dış Bağlantılar
[değiştir] Kürtçe Dersler ve Sözlükler
Kürtçe öğren, Kurtce ogren- Kürtçe Sözlük
- Zazaki öğrenimi
- Kurmanci Kürtçe grameri
- Kurmanci dersleri
- Kürtçe Öğrenelim
- Kürtçe Grameri (1971 yılında Emir Celadet Bedir Han ve Roger Lescot tarafından hazırlanan gramerin tüm sayfaları bulunuyor.)
