Ormianie
Z Wikipedii
| Ormianie | |
 |
|
| Od lewej: Tigranes Wielki, św. Grzegorz Oświeciciel, Iwan Ajwazowski, William Saroyan, Wiktor Ambarcumian i Tigran Petrosjan |
|
| Liczebność ogółem | 2004: 7-8 mln (szac.) |
| Regiony zamieszkania | Armenia: 3,000,000 (2005) Rosja: |
| Język | ormiański |
| Religie | Głównie Apostolski Kościół Ormiański, również Kościół katolicki obrządku ormiańskiego i Ormiański Kościół Ewangelicki |
| Pokrewne grupy etniczne | Indoeuropejczycy |
Ormianie (orm. Hajer, Հայեր) - naród indoeuropejski zamieszkujący początkowo obszar Zakaukazia i Wyżyny Armeńskiej, posługujący się językiem ormiańskim. W wyniku wielowiekowych emigracji, obecnie częściowo rozproszeni, tworzą 5-milionową diasporę. Ten starożytny, 3000-letni naród szczyci się bogatą kulturą i wspaniałą, choć tragiczną, historią. Jednym z filarów tożsamości Ormian jest przynależność do jednego z trzech głównych Kościołów ormiańskich. Ormianie to najstarszy chrześcijański naród na świecie - chrzest przyjęli w 301 r. n.e.
[edytuj] Ormianie, czy Armeńczycy?
W języku polskim funkcjonuje określenie "Armeńczycy", jednak na określenie narodu właściwa jest forma tradycyjna – "Ormianie", wykształcona w toku wielowiekowej obecności Ormian na terenach Rzeczypospolitej. Formę "Armeńczycy" należy stosować na określenie obywateli Republiki Armenii.
Więcej informacji w internetowej poradni językowej PWN
[edytuj] Język ormiański
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Język ormiański.
[edytuj] Historia Ormian
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Historia Armenii.
[edytuj] Kościół ormiański
Wyróżnia się trzy nurty Kościołów ormiańskich:
1. Apostolski Kościół Ormiański (Narodowy), na który składają się cztery patriarchaty:
- Eczmiadzyn — Armenia
- Antilias — Liban
- Konstantynopol — Turcja
- Św. Jakuba — Jerozolima
2. Kościół katolicki obrządku ormiańskiego — siedziba patriarchatu w Bzommar — Liban.
3. Ormiański Kościół Ewangelicki - zbiorcza nazwa licznych ormiańskich denominacji protestanckich
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Chrześcijaństwo ormiańskie.
[edytuj] Literatura ormiańska
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Literatura ormiańska.
[edytuj] Sztuka ormiańska
Sztuka ormiańska rozwijała się już od IV w. i nawiązywała do bizantyjskiego kręgu kulturowego. W starożytności powstały też ważne dzieła historyczne i poetyckie (Agathangełos, Buzandaran Patmutiunk, Łazarz z Parpi, Ełisze, itd). Najstarsze ormiańskie tradycje historyczne spisane zostały w Historii Armenii Mojżesza z Chorenu.
[edytuj] Muzyka ormiańska
Starożytna i średniowieczna muzyka ormiańska była jednogłosowa. Jej głównymi nurtami były śpiewy ludowe, pieśni gusanów[3] i pieśni sakralne. W liturgii kościelnej ważną rolę odgrywają tzw. szarakany (czyli hymny), z których najstarsze pochodzą jeszcze z V w. Obecnie bardzo popularna stała się grupa System of a Down. Artyści tego zespołu są pochodzenia ormiańskiego, łączą elementy metalu, rocka i muzyki ludowej Armenii, w swoich tekstach niejednokrotnie podejmują kwestie rzezi Ormian w 1915 r.
[edytuj] Kuchnia ormiańska
Kuchnia ormiańska wpisuje się w tradycję kuchni starożytnej Azji. Istnieje od ponad trzech tysięcy lat. Pomimo różnych klęsk i nieszczęść, do dziś wraz z kulturą i religią zachowały się tradycje kuchni narodowej Ormian. Jest ona bardzo różnorodna i aromatyczna. Nazwy niektórych potraw wywodzą się z połączenia nazwy samej potrawy i naczynia w którym ją przyrządzano. Ten schemat nazewnictwa zachował się do dziś.
Przygotowanie potraw wymaga dużo wysiłku i jest czasochłonne. Inną cechą kuchni ormiańskiej jest ogromna waga przywiązywana do kolejności przygotowania, która najbardziej objawia się w wyrobach cukierniczych (np. wielowarstwowa PACHLAWA[4] lub GATHA), tzn. całą pracę dzieli się na kilka części, w których przygotowuje się mniejsze składniki, a dopiero później łączy się je w jedną całość. W bardzo szczególny sposób przyrządza się również potrawy mleczne (np. SPAS, KATHNOW) oraz zupy z dodatkiem mięsa mielonego. Sekret tkwi w kolejności przyprawiania potraw.
W kuchni ormiańskiej bardzo ważną rolę odgrywają szaszłyki, chleb ormiański (Lawasz[5]), a także warzywa i owoce, bowiem wykorzystuje się je do wyrobów konserwowanych lub suszy.
[edytuj] Święta ormiańskie
Kalendarz Kościoła ormiańskiego oparty jest podobnie jak w innych Kościołach wschodnich na kalendarzu juliańskim, więc większość świąt obchodzonych jest przez Ormian dwa tygodnie później niż w Kościele rzymsko-katolickim.
Rachuba lat w Kościele ormiańskim zaczyna się od 7 grudnia 552 r., czyli od II synodu w Dvin i nosi nazwę: "Wielkiej Ery Armenii".
[edytuj] Amanor kam Nor Tari (Nowy Rok)
W XVII wieku, za pontyfikatu Katolikosa Simeona Jerewanckiego 1 stycznia został przyjęty za pierwszy dzień Nowego Roku. Jednak już dużo wcześniej w różnych częściach Armenii dzień ten był obchodzony jako początek Nowego Roku. 31 grudnia spożywana jest w Armenii tradycyjna, noworoczna kolacja. Przy stole zbiera się cała rodzina, zaś wraz z przywitaniem Nowego Roku głowa rodziny podnosi toast życząc całej rodzinie pomyślności w nadchodzącym roku. Po złożeniu życzeń następuje rozdanie prezentów spod choinki. W tym dniu goście są szczególnie mile widziani.
[edytuj] Surb Cnund (Dzrorhneq) 6 stycznia (Boże Narodzenie)
Boże Narodzenie jest jednym z najważniejszych świąt Kościoła Ormiańskiego. Obchodzi się je 6 stycznia jako Narodziny i Chrzciny Jezusa. Między 1 a 6 stycznia w domach zostawia się płomyk na znak jedności między Nowym Rokiem a Bożym Narodzeniem. W Kościele Apostolskim już 5 stycznia podczas Mszy Św. podaje się promyk światła. Natomiast 6 stycznia po Mszy Świętej w wodach Jordanu obchodzi się symboliczne Chrzciny Syna Bożego, pod nazwą "dzrorhneq" (święcenie wody). Podczas tej ceremonii ksiądz umieszcza w wodzie krzyż i dodaje krople "meronu" (mikstura przygotowana z oleju wielokwiatowego). Następnie święconą wodę rozdaje wśród wszystkich wiernych.
[edytuj] Trndez
13 lutego obchodzi się w Armenii Trndez (Tiarn Aradż – Tirodżn endaradż: Witanie Pana). Tego dnia wieczorem ludzie palą ogniska i skaczą nad ogniem, w taki sposób jakby wyrzucają problemy, choroby itp. do ognia w ten sposób oczyszczają się zarówno duchowo jak i fizycznie. Owa tradycja przetrwała jeszcze z czasów przedchrześcijańskich. Po chrzcie Armenii (301) r. owa tradycja przetrwała, przekształciła się jednak w uroczystość Witania Pana.
[edytuj] Wardananc Ton (Święto Wardananc)
W roku 451 u brzegów rzeki Txmut w wiosce Awarajr, miała miejsce Bitwa pod Awarajrem. W obronie ojczyzny i świętej wiary oddali życie nimal wszyscy ormiańscy żołnierze wraz z dowódcą armii, Wardanem Mamikonianem. W ten sposób dołączyli do grona świętych, a rocznicę bitwy włączono do kalendarza Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego.
Święto Wardananc obchodzi się pierwszego tygodnia Barekiendana (początek Wielkiego Post) pierwszego tygodnia w czwartek (tzw. tłusty czwartek). "Wardananc Ton" jest nie tylko obchodzony jako święto kościelne, lecz jest również świętem państwowym. W tym dniu organizowane są uroczystości patriotyczne.
[edytuj] Cechaspanutjan Zoheri Hishataki (Dzień poświęcony pamięci Ofiar Ludobójstwa)
Co roku 24 kwietnia tysiące Ormian udają się na poderewańskie wzgórze Cicernakaberd, by oddać hołd ofiarom ludobójstwa Ormian.
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Rzeź Ormian.
[edytuj] Cachkazard
Siódma niedziela Wielkiego Postu nazywana jest Cachkazardem. Kościół ormiański uznaje ten dzień za pamiątkę przywitania w Jezusa w Jerozolimie gałązkami drzewa oliwnego. Dawniej przystrajano tego dnia kościoły gałązkami drzew, natomiast współcześnie gałązki są błogosławione i rozdawane wśród wiernych.
[edytuj] Surb Zatik (Harutjun) (Zmartwychwstanie)
Jedno z najważniejszych świąt kościelnych. W dniu Surb Zatik świętuje się Zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa.
Tradycją towarzyszącą temu świętu jest malowanie jajek. Jajko maluje się czerwonym barwnikiem. Według Świętego Grzegorza z Tatev jajko jest symbolem świata. Skorupa zewnętrzna jest metaforą nieba, białko-wody, żółtko-ziemi. Zaś czerwony barwnik przypomina, że cały świat został ocalony Krwią Chrystusa.
[edytuj] Surb Hambardzman (wiczaki) Ton (Święto Wniebowzięcia)
Po czterdziestu dniach Zmartwychwstania świętuje się Wniebowzięcie Chrystusa. Ten dzień również jest znany pod nazwą "losowania dobrej przyszłości".
[edytuj] Słynni Ormianie
Do słynnych Ormian i osób pochodzenia ormiańskiego należą: kompozytor Aram Chaczaturian, bard Bułat Okudżawa, pisarz amerykański William Saroyan, piosenkarz francuski Charles Aznavour, malarz Iwan Ajwazowski, aktorka i piosenkarka amerykańska Cher, członkowie zespołu System of a Down, szachista Garri Kasparow, tenisista Andre Agassi (wł. Andre Kirk Agassian), francuski piłkarz, mistrz świata z 1998 roku Youri Djorkaeff, amerykański pisarz Peter Balakian, kanadyjski reżyser Atom Egoyan, malarz Arshile Gorky, astrofizyk Wiktor Ambarcumian, wiolonczelistka Kim Kashkashian, fotograf Yousuf Karsh (Howsep Karshian), amerykański pisarz i aktor Eric Bogosian , radziecki artysta Siergiej Paradżanow, argentyński tenisista David Nalbandian, niemiecki aktor Rick Kavanian, amerykański multimiliarder Kirk Kerkorian, konstruktor radzieckich samolotów MIG Artiom Mikojan, śpiewaczka operowa Hasmik Papian, francuski reżyser Henri Verneuil, Marszałek ZSRR Iwan Christoforowicz Bagramian, a nawet Narses, bizantyński magister militiae, pogromca Ostrogotów w latach 552-555.
Wśród polskich Ormian i osób pochodzenia ormiańskiego wymienić należy takie postaci jak: Ignacy Łukasiewicz - wynalazca lampy naftowej i przemysłu naftowego, Juliusz Słowacki, Zbigniew Herbert, Grzegorz Piramowicz, kompozytor Krzysztof Penderecki, krytyk kulinarny Robert Makłowicz, aktorka Anna Dymna, były prezes Trybunału Konstytucyjnego Marek Safjan, ks. Tadeusz Isakowicz-Zaleski, abp Józef Teodorowicz oraz posłowie: Łukasz Abgarowicz oraz Wojciech Mojzesowicz.
[edytuj] Ormianie w Polsce
-
Zobacz więcej w osobnym artykule: Ormianie w Polsce.
[edytuj] Przypisy
- ↑ 2002 Rosyjski spis powszechny zarejestrował 1,130,491 Ormian (0.78% populacji).
- ↑ Encyclopedia Orientu podaje, że 500,000 mieszkańców Iranu należy do Apostolskiego Kościoła Ormiańskiego.
- ↑ gusan – ludowy poeta i kompozytor
- ↑ Odpowiednik polskich faworków
- ↑ Duszone warzywa (papryka, bakłażan , pomidory) – 250 g, oraz ryż – 200 g , delikatnie przyprawione, zawinięte w cienki chleb
[edytuj] Literatura przedmiotu
- Arakel z Tebryzu, Księga dziejów, Warszawa 1981.
- Balzer O., Sądownictwo ormiańskie w średniowiecznym Lwowie, Lwów 1909.
- Barącz S., Żywoty sławnych Ormian w Polsce, Lwów 1856.
- Barącz. S., Rys dziejów ormiańskich, Tarnopol 1869.
- Drabina J., Religie na ziemiach Polski i Litwy w średniowieczu, Kraków 1989.
- Gromnicki T., Ormianie w Polsce, ich historia, prawa i przywileje, Warszawa 1889.
- Kaczmarczyk Z., Grzegorz Wielki (2. poł. XIV w.), biskup ormiański lwowski,[w:] Polski słownik biograficzny, t. 9, Wrocław-Warszawa-Kraków 1960-1961, s. 81-82.
- Lechicki C., Kościół ormiański w Polsce. (Zarys historyczny), Lwów 1928.
- Modzelewska B., Grzegorz zw. Wielki arcybiskup,[w:] Encyklopedia katolicka, t. 6, Lublin 1993, s. 343.
- Obertyński Z., Ormianie,[w:] Historia Kościoła w Polsce, t. 1, cz. 1, Poznań-Warszawa 1974, s. 256-258.
- Roszko K., Braun J., Katalog rękopisów ormiańskich i gruzińskich, Warszawa 1958.
- Stopka K., Odpust bocheński z 1354 roku i jego ormiański kontekst,[w:] Polska i jej sąsiedzi w późnym średniowieczu, pod red. K. Ożoga i S. Szczura, Kraków 2002, s. 50-80.
- Stopka K., Ormianie w Polsce dawnej i dzisiejszej, Kraków 2000.
[edytuj] Zobacz też
- Armenia
- Ormianie w Polsce
- Biskupi lwowscy obrządku ormiańskiego
- język ormiański
- Józef Teodorowicz
- Karekin I Sarkisjan
- Karekin II Nersisjan
- Kaukaz (kraina historyczna)
- Kodeks kanonów Kościołów wschodnich
- Apostolski Kościół Ormiański
- Kościół katolicki obrządku ormiańskiego
- Ormiański Kościół Ewangelicki
- Mniejszości narodowe w Polsce
- Rzeź Ormian
- Rzeczpospolita Obojga Narodów
- Tadeusz Isakowicz-Zaleski
- unia brzeska
- unia użhorodzka
[edytuj] Linki zewnętrzne
- Armenia – kraj na rozdrożu świata
- Armenica.org: Historia Armenii
- Centrum Badań Ormiańskich
- Chaczkar – ormiański krzyż
- Krajowe duszpasterstwo Ormian w Polsce
- Koło Zainteresowań Kulturą Ormian
- Lwowska Katedra Ormiańska
- Organy w cerkwi ormiańskiej
- Ormiański Kościół katolicki na dawnych ziemiach polskich
- Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne
- Polscy Ormianie
- Wierni Polsce od 800 lat
- Wiki Armenii
- Wszystko o Armenii.
