Nowotaniec

Z Wikipedii

Masz nowe wiadomości (różnica z poprzednią wersją).

Współrzędne: 49°31'00" N 022°02'00" E

Nowotaniec

Herb Nowotańca

Henryk Majka

49° 31' N
22° 02' E

Populacja (2002)
- liczba ludności

430

Strefa numeracyjna
(do 2005)

Kod pocztowy

38-506

Tablice rejestracyjne

RSA

Nowotaniec – wieś w Polsce, w gminie Bukowsko, powiecie sanockim, województwie podkarpackim, położona nad potokiem Pielnica na Pogórzu Bukowskim. Do roku 1914 miasteczko, następnie do roku 1946 miasto.

W latach 1975-1998 miejscowość położona była w województwie krośnieńskim. Przez wieś przebiega droga powiatowa Nr 2212R Bukowsko-Pisarowce.

[edytuj] Architektura

Pierwotnie ośrodkiem miasteczka był rynek na rzucie zbliżonym do kwadratu, w środku którego znajdował się ratusz, na północy położony był łaciński kościół parafialny pw. Najświętszej Marii Panny i św. Mikołaja., zbór kalwiński stał obok kościoła w stronę zamku, w dolnej części rynku znajdowała się bożnica oraz rytualna łaźnia. Miasteczko posiadało dwa przedmieścia (obecnie wsie) – od północy Nadolany, od południa Nagórzany. Zamek znajdował się naprzeciwko obecnego kościoła, obok cmentarza założonego w 1784 r., na wzgórzu zwanym "Na Zamku". Wcześniejszy cmentarz znajdował się obok kościoła. Na obrzeżach miasteczka do połowy XVIII w. funkcjonował również cmentarz protestancki kirchof, zlokalizowany w połowie drogi między Nowotańcem a Wolą Sękową. Obecnie w tym miejscu stoi kapliczka przydrożna.

[edytuj] Parafia

Parafia pw. św. Mikołaja w Nowotańcu

Ustalenie granic parafii nastąpiło w dekrecie biskupim w roku 1668. Pożar z 1714 r. zniszczył kościół, który spłonął z całym wyposażeniem. W roku 1745 odbudowany jako murowany i konsekrowany.

[edytuj] Synagoga

Synagoga w Nowotańcu

[edytuj] Zamek Stanów

Zamek Stanów

[edytuj] Historia

Historia miejscowości sięga XIV w., a dokładnie w 1340 r., gdy król Kazimierz III Wielki przyłączył Grody Czerwieńskie do Polski.

[edytuj] XV-XVIII wiek

W 1366 r. król pozwolił discreto Phalislao Rzoslon założyć wieś na prawie niemieckim (tzw. prawo magdeburskie) po obu stronach potoku zwanego Brzozowa. W 1419 r. król nadał za zasługi szlachetnemu rycerzowi Matjaszowi Czarnemu (Matjasz ze Zboisk), synowi Piotra, wieś Brzozowa zwaną także Lobetanz. Nowotaniec był własnością rodziny Balów herbu Gozdawa do połowy XVI w.

Nazwy te wskazują na obecność kolonistów niemieckich, którzy prawdopodobnie stanowili większość mieszkańców w wyniku osadnictwa na prawie niemieckim. Nowotaniec to miasto od 25 lutego 1444 według przywileju króla Władysława wydanego w Orszawie nad Dunajem. W 1435 r. pojawiła się po raz pierwszy nazwa Nowotaniec. Kościół parafialny pw. św. Mikołaja wzmiankowany jest od roku 1424. Parafię nowotaniecką założył w roku 1462 Jan I Bal, stolnik sanocki. Pierwotnie był to kościół drewniany pw. NP Marii i św. Mikołaja. W latach 1558-1713 pod wpływem prądów reformatorskich w Nowotańcu powstał kościół tzw. helwecki. Jego założycielem był ówczesny właściciel Nowotańca – Hieronim de Stano herbu Gozdawa, gorący protektor ruchów protestanckich. On i jego spadkobiercy, do momentu sprzedania miasteczka, utrzymywali z własnych środków kolejnych pastorów. W 1613 r. protestanci oddali katolikom świątynię, budując nową. W 1698 r. odbywał się jeszcze w Nowotańcu synod kalwiński.

Wiek XVIII to okres upadku miejscowości. W 1624 r. Tatarzy zniszczyli dobra należące do całej parafii, kościół oraz kaplicę należącą do Nowotańca w Bukowsku. Zniszczeniu uległy także Jaćmierz, Puławy, Zarszyn, Nowosielce, Długie, Jasionów, Wzdów, Grabownica oraz Bukowsko. W następnych latach Sejm Rzeczypospolitej dla podniesienia miasta z upadku ustanowił w miejscowym zamku prawo składu wina węgierskiego. Wskutek pożaru całej parafii Sejm Wiszeński (Sądowa Wisznia) z 1714 r. zwolnił Nowotaniec od wszelkich podatków. W 1727 r. król August II Sas zezwolił na wznowienie targu. Mimo tego miasteczko nie wróciło już do dawnej świetności.

[edytuj] Zabór austriacki 1772-1918

Plan Nowotańca z 1852 r.

Do 1772 r. (I rozbiór Polski) miasteczko należało administracyjnie do ziemi sanockiej województwa ruskiego. Od 1772 r. do cyrkułu leskiego, a następnie sanockiego. Po reformie administracyjnej w 1864 r., powiat sądowy Bukowsko, gmina Bukowsko, starostwo sanockie w kraju Galicja. W 1898 r. miasteczko liczyło 634 mieszkańców (w tym 505 wyznania rzymskokatolickiego, 11 grecko-katolickiego i 118 mojżeszowego), ogółem były 103 domy. Większość poborowych służyła w sanockim 45 galicyjskim pułku piechoty.

W latach 1812-1944 miejscowość była własnością szlachecką, należącą do rodziny Krzywkowicz-Poźniak herbu Przestrzał.

Rodzina Stanów sprzedała miejscowość, która do 1944 r. pozostała w prywatnych rękach.

[edytuj] Wiek XX

W 1928 r. miasteczko posiadało Ochotniczą Straż Pożarną, ośrodek medyczny (Tr. Żmigrodzka), kasę kredytową Stefczyka, stolarnię (B. Sokołowski), kuźnię (J. Chrząszcz), rzeźnię (L. Ustrzyk) oraz kilka sklepów (C. Rochmes, D. Feitb, M. Rabicka, M. Żmigrodzki, I. Barth). Do września 1939 funkcjonowała 7 klasowa szkoła podstawowa.

W okresie II wojny światowej mieściła się w Nowotańcu placówka AK nr IV podległa Komendzie Obwodu w Sanoku. Komendantem placówki był Jan Banasiewicz "Bohun". Placówka swym zasięgiem obejmowała Nowotaniec, Nagórzany, Nadolany i Bukowsko. Do działań zaplanowanych przez tę placówkę należą m.in. ataki na strażnice niemieckie w rejonie Wisłoka Wielkiego, wywiad, oraz akcje dywersyjno-sabotażowe. Od lata 1944 r. w Nowotańcu działała również placówka BCh. W okresie okupacji funkcjonuje 6 klasowa szkoła podstawowa w której nauczają polscy nauczyciele wysiedleni z poznańskiego.

Miasteczko zostało zajęte przez nieliczne oddziały sowieckie na początku sierpnia 1944 r. 4 sierpnia pijana kompania żołnierzy sowieckich posuwająca się wzdłuż Pielni w kierunku Nadolan (przedmieście dolne Nowotańca) ostrzelała z karabinów maszynowych niemieckie wozy terenowe tzw. "treny", jadące z Bukowska w kierunku Rymanowa, wywiązała się walka w której zginęło 12 sowieckich żołnierzy. 12 sierpnia Niemcy rozkazali przeniesienie się cywilnej ludności do Bukowska i tym samym organizują obronę w miasteczku. Następnego dnia odrzucają sowiecki atak aż do Jędruszkowiec i okolice górnej Pielni. Front w tym stanie ustalił się i trwał do 16 września 1944. Ponieważ kwaterujące w Nowotańcu i Nagórzanach kompanie SS plądrowały cudzą własność, miejscowa społeczność interweniowała u generała Würtza, kwaterującego w Bukowsku a następnie u generała Scheüerpfluga w Woli Sękowej. Na skutek interwencji i rozkazu generałów kwaterująca kompania SS została przeniesiona do Rymanowa. Początki ofensywy sowieckiej dały o sobie znać w miasteczku 14 września 1944 roku, podczas sowieckiego lotniczego bombardowania zginęło 16 osób a 16 domów zostało zburzonych. W nocy z 15 na 16 września artyleria niemiecka ze Stawisk (część Nadolan) wycofała się w kierunku Woli Sękowej, a rano w sobotę oddziały czechosłowackie zajęły Nowotaniec, Nadolany i Nagórzany do Pielni słowaccy żołnierze dotarli o godz. 9.30 rano. Ostatnie wojskowe auto niemieckie opuściło Nowotaniec o godz. 8 rano, 16 września 1944 roku.

W październiku 1944 r. komenda placówki AK w Nowotańcu po wkroczeniu Armi Czerwonej została aresztowana przez NKWD, a dwóch jej członków dostało wyroki 2 lat zsyłki na Sybir. Julian Dziedzic i Eugeniusz Królicki wrócili z zesłania w 1946 r.

Koniec wojny z ukraińskim podziemiem przyniósł duże zniszczenia Nowotańca – 6 kwietnia 1946 oddziały UPA spaliły zupełnie dwie wioski, w tym Nowotaniec, z których pozostały jedynie: kościół, plebania, szkoła i trzy domy. Nowotaniec utracił prawa miejskie po 1946 r.

W Nowotańcu urodził się ks. prof. Eugeniusz Tomaszewski.

[edytuj] Kalendarium

Ratusz w Nowotańcu, spalony przez UPA w 1946 r.

Nowotaniec, zdjęcie z 1926 r.

1409 – lokacja wsi na prawie magdeburskim, pod nazwą Lobetans
1444 – powtórna lokacja, miasto pod nazwą Nowotaniec
1558 – powstaje zbór kalwiński
1624 – najazd Tatarów i obrona zamku
1643 – prawo składu wina, na miejscowym zamku
1657 – wojska Rakoczego niszczą całą okolicę
1672 – wrzesień, ostatni najazd Tatarów
1698 – synod kalwiński
1699 – wizytacja biskupa przemyskiego Denhofa
1702 – jesień, w okresie tzw. wojny północnej, oddziały szwedzkie z korpusu gen. Stenbocka spustoszyły okolicę
1713 – pożar zboru kalwińskiego
1714 – sejm wiszeński zwolnił miasto od płacenia podatków
1727 – król August II zezwolił na wznowienie targów
1787 – wielka klęska nieurodzaju
1831 – epidemia cholery
1846 – wielka klęska nieurodzaju, rabacja galicyjska
1847 – epidemia tyfusu
1862 – epidemia anginy
1882 – wielka klęska nieurodzaju
kwiecień 1946 – spalenie miasta przez UPA
1944-1949 – Urząd Gminy
1950 – budowa nowej drogi do Odrzechowej
1976 – badania archeologiczne w miejscu ruin zamku

[edytuj] Etymologia nazwy wsi

Lobedanc, Lobentancz, Lobetancz, Lobentanz, Nebetanz, Lobotanecz, Lubentancz, Lubothancze, Labentancz – XV wiek
Lobetans – 1409 r.
genannt villa Brzozowa alias Lobetancz terra sanocensis – 1419 r.
Lubetancz – 1424 t.
Lobotanecz (ta od nazwiska pierwszego właściciela Piotra Lobetanza) – 1437 r.

Podstawą przyjęcia nazwy była wczesnośredniowieczna forma Lobetans, którą na gruncie polskim przyjęto jako Lubotaniec (drugi człon nazwy od apelatywu "taniec"). Podstawy: niem. lobe (pol. wesoły) + niem. tanz (taniec) mogą sugerować pochodzenie nazwy "Nowotaniec" od istniejącej tu wcześniej karczmy. Wariant (2) od nazwy osobowwej "Lobentans" – Piotra Labentans, (3) od nazwy topograficznej na Morawach, ta w związku z saksońską akcją kolonizacyjną w wyniku której powstała nowa grupa etniczna.

W II poł. XV w. osadę lokowano powtórnie i w związku z tym nastąpiła zmiana nazwy na Nowotaniec. Na ziemi sanockiej w pobliżu Nowotańca adaptowane były i inne niemieckie nazwy miejscowości na język polski, m.in. Haczów Hanshoff, Jaśliska Hohenstaht, Zarszyn Sehrschoen, Poraż Kuntzendorf, Rymanów Reimanhaw (Dąbrówka Niemiecka), Brzozów Bresen, położone wzdłuż szlaku komunikacyjnego z zachodu na wschód a obecnie drogi 28 Zator – Wadowice – Nowy Sącz – Gorlice – Biecz – Jasło – Krosno – Sanok – Medyka. Podobne, niemiecki / Lobetanz = czeski Taneček, Okres: Leitmeritz (Litoměřice).

[edytuj] Nazwiska mieszkańców

Pierwszymi odnotowanymi mieszkańcami Nowotańca byli kmiecie o nazwiskach niemieckich, ein Krämer (1424) oraz Mathias Fort der gerber off briffevo de dorffe Lobedanc.

W księgach skazańców grodu sanockiego odnotowano również nazwy osobowe z Nowotańca, Andrzej Pankowy 1562, Blazek 1562, Crolowicz 1477, Cuszma 1477, Danilo Lyczkowy 1562, Danyla 1472, Demek 1482, Fil 1562, Iwan 1559, Jacko Pstrak alias Pstrag 1564, Jacko Zlotniczka 1562, Jan 1450, Jan Czarnocki (civitas) 1503, Jan Gorny 1503, Jedrzej Potrzeba 1564, Kmyothek 1477, Lukasz 1562, Lukasz Romancze 1564, Marcin Molenda 1564, Mathvey 1477, Myczalek 1486, Mykytha 1477, Pawel Pstrak 1477, Piotr (karczmarz) 1424, Raysz Klosz 1482, Sienko Reffta 1562, Stanilaw Grzegorzewicz (civitas) 1477, Stanislawka 1564, Szczepan (proboszcz) 1468, Szynczak alias Szymczak 1486

Nazwiska mieszkańców od roku 1766 do XIX w. to: Adamski, Balwierczak, Banasiewicz, Barański, Bartliński, Bart, Bein, Bednarski, Bielarski, Bielawski, Błażeioski, Burnard, Burda, Burnatoski, Cetnarski, Chayduchoski, Czapla, Czieszanoski (nobilis), Czuch, Dąbrowski, Długosz, Dobrowolski, Dobrzański, Domaracki, Drewnicki, Drewnik, Drewnoski, Drozd, Drost, Drozdzicki, Dudziński, Dziedzic, Dziurzyński, Fait, Faygiel, Folciński, Gac, Gackoski, Gleich, Gorzkoski, Granatoski, Gryglewicz, Grzebieniak, Hajduchoski, Huczyński, Jagienski, Jakuboski, Jambroży, Janowski, Januszewski, Jarosz, Jaroszewski, Sas-Jaworski (comes), Kawa, Kędzierski, Kindlarski, Koczerski, Koliba, Kondeioski, Kondejoski, Konopczycki, Kowalski, Koźma, Koźmicki, Królicki, Krulicki, Kubiszyn, Kucharski, Kuchta, Kulikoski, Kuzimirski, Kuźniar, Kuźniarski, Leczowicz, Liczewicz, Lidowski, Malinowski, Maszański, Maykiewicz, Mcharski, Meciński, Mieleniewicz, Milarz, Miklasz, Mindur, Mindor, Nagórski, Nowotarski, Olexiewicz, Orepkiewicz, Pankiewicz, Pawiński, Pastner, Pinkas, Piekarczyk, Pieszczoch, Pituch, Plaszonka, Pleśniarski, Płoński, Poźniak (nobilis)Próżny, Rabicki, Rawicki, Raychel, Rochmes, Princ, Rybczyński, Ryglewicz, Rzuchoski, Sabat, Salomon, Serwoński, Seweryn, Siedlarski, Sielarski, Silarski, Ślusarski, Sobkoski, Sokalski, Sosnoski, Szatkowski, Szczombrzyński, Sznaydroski, Szternaski, Sztarnoski, Szutkoski, Szwast, Szymański, Tomaszewski, Thalenberg, Trenk, Türk, Ustrzyk, Wachtel, Walkoski, Wanielista, Wierzbicki, Wiktor (nobilis), Zabawski, Zmarz, Zmarzlicki, Zygmunt, Żmigrodzki, Żmigrocki.

[edytuj] Właściciele Nowotańca

Bal de Lobetanz (1366-1565)
Wzdowscy (1565)
de Stano (1565-1713)
Bukowski (1713-1746)
Broniecki, Gumowski (1746-1767)
de Sas-Jaworski (1767-1813)
Wictor de Wiatrowice Brochwicz (1813-1944), propretarius
de Krziwkowicz-Poźniak (1813-1944)

[edytuj] Wójtowie

Widok na Nowotaniec

1499 – Jan
1767 – Jakub Wojtowicz
1784 – Szymon Drost
1786 – Stanisław Drozd
1800 – Jan Banasiewicz
1801 – Tomasz Szatkowski
1813 – Jakub Krulicki
1808 – Jan Kulikowski
1811 – Sebastian Dziedzic
1821 – Jan Drozd
1834 – Jan Drozd
1867 – Michał Koźma
1870 – Michał Sieradzki
1939 – Zenon Krzywkowicz-Poźniak
1940 – Leon Mazur
1944 – Stanisław Silarski

[edytuj] Liczba ludności

rok 1589 – Nowotaniec liczy 175 mieszkańców i 35 domów (według podatku czopowego: 1 floren = 7 domów)
rok 1797 – Nowotaniec liczy 419 mieszkańców i 93 domy (według sprawozdania proboszcza cała parafia liczy 1235 osób)
rok 1873 – Nowotaniec liczy 473 mieszkańców wyznania rzymsko-katolickiego, zaś Nagórzany i Nadolany liczą 885 mieszkańców wyznania rzymsko-katolickiego
rok 1888 – cała parafia Nowotaniec liczy 1960 mieszkańców wyznania rzymsko-katolickiego i 156 mieszkańców wyznania grekokatolickiego
rok 1898 – Nowotaniec liczy 634 mieszkańców (w tym 312 mężczyzn, 505 mieszkańców wyznania rzymsko-katolickiego, 118 Żydów i 11 grekokatolików) i 103 domy
rok 2002 – Nowotaniec liczy 600 mieszkańców i 120 domów

[edytuj] Emigracja

Po roku 1848 nasiliły się procesy migracyjne ludności:

1848-1866 – Węgry (okolice Koszyc, Jasova),
1866-1914 – emigracja zarobkowa do USA (okolice Chicago) i Francji,
okresie międzywojennym – rejon Bydgoszczy, Tczewa i Białegostoku,
po II wojnie światowej – głównie opolskie i Śląsk.

[edytuj] Zwyczaje i obrzędy

Ciekawostką jest to, że do wybuchu wojny tzw. lany poniedziałek po Wielkanocy odbywał się w Nowotańcu we wtorek, według tradycji przekazywanej ustnie zwyczaj ten ma kilkuwiekową tradycję; odpust w Nowotańcu przypada na 23 czerwca.

600 lat Nowotańca

[edytuj] Źródła

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pod redakcją Bronisława Chlebowskiego i Władysława Walewskiego, t. VII, Warszawa 1888, strony 290-291 tak pisze o Nowotańcu:

Nowotaniec z Zagórzanami, mko, pow. sanocki, leży w okolicy górzystej i lesistej, przy gościńcu z m. Zarszyn do Bukowska (5-6 km). Samo mko składa się z rynku i kilku ulic w dolinie p. Pielnica, dopływu Wisłoka z prawego brzegu, wznies. 364 m n.p.m. Do Pielnicy uchodzi tu kilka strumieni z pobliskich wzgórz, mianowicie od zachodu z Wysokiej góry (432 m) i od wsch. z wz. Bukowica (514 m). Od płn. wieś Nadolany a od płd. Nagórzany tworzą niejako przedmieścia. Sam N. ma 595 mk., 428 rzym.kat, 11 gr.kat, 156 izrael. Jest tu parafia rzym.kat. z pięknym murowanym kościołem, szkoła ludowa, dwór przerobiony ze starożytnego zamku i browar. Co poniedziałek odbywa się tu targ tygodniowy a nadto są cztery doroczne jarmarki, w poniedziałek po św. Trójcy, 1 maja, 2 sierpnia i 11 listopada. Posiadłość więk. ma 16 mr. roli; pos mn. 496 mr. roli, 40 mr. łąk i 35 mr. lasu. O przeszłości N. niewiele wiemy. Data założenia nieznana. W XV w. była tu osada niemiecka Lebetanz zwana, albowiem tak podpisał się Piotr, jej dziedzic na dokumencie erekcyjnym parafii w Humniskach. Później przemieniła swą nazwę na Nebetanz a wreszcie na dzisiejszą. W XVI w ta nazwa jest już powszechną i pisze się Nowothancze lub Nowotancze. Arch. grodz. i ziems., (t. IX Lwów 1885) mieści w sobie dwa dokumenty z r. 1506, podpisane przez Stanisława Bala i Macieja Bala, kaszt. sanock. Balowie posiadali N. aż do Stefana Batorego. Jan Bal cześnik sanocki założył tu parafię w 1492 r. Następnie częścią spadkiem a częścią kupnem dostał się N. w dom węgierskiej rodziny de Stano spokrewnionej z Balami. Hieronim de Hieronim Stano był dysydentem i zamienił kościół na zbór helwecki, przy którym trzymał ministra, ale w r. 1613 zwrócił go katolikom. W r. 1643 chciał sejm podnieść tę osadę i dlatego ustanowił tu skład wina węgierskiego. W wizytacji biskupa Denhoffa z r. 1699 zapisano, że z jednej strony kościoła stoi zamek Aleksandra de Stano a z drugiej zbór dysydentów. W kilka lat później Bogusław Stan sprzedał J. Bukowskiemu, w kor. podkomorzemu, który zbudował dotąd istniejący kościół, poświęcony 1745 r. przez bisk. Sierakowskiego p.t. św. Mikołaja. Parafia należy do diec. przemyskiej, dek. sanockiego i obejmuje *Darów, *Nadolany, *Nagórzany, *Pielnia, *Puławy, *Wola Jaworowa *Wola Sękowa z ogólną liczbą 1960 rzym.-kat, i 156 grek.-kat. Niedaleko od N. leżał zamek Zborsko, zbudowany 1529 przez Odnowskiego, woj. krak. Po Bukowskich posiadali N. Bronieccy, obecnie posiada prawo propiancyi i obszar więk. Wiktor Poźniak.

[edytuj] Bibliografia

Akta Grodzkie i Ziemskie
prof. Adam Fastnacht, Osadnictwo Ziemi Sanockiej,
prof. Przemysław Dąbkowski, Stosunki narodowościowe Ziemi Sanockiej w XV stuleciu, Lwów 1921
dr Kurt Lück Deutsche Aufbaukräfte in der Entwicklung Polens. Forschungen zur deutsch-polnischen Nachbarschaft im ostmitteleuropäischen Raum 1934, strony 584-606