Ukraińska Powstańcza Armia
Z Wikipedii
Jeżeli chciałbyś wprowadzić jakieś zmiany, to przedyskutuj je na stronie dyskusji.
Ukraińska Powstańcza Armia (ukr. Українська Повстанська Армія, Ukrajinśka Powstanśka Armija – UPA)
Spis treści |
Historia powstania armii
Formacja zbrojna stworzona przez frakcję banderowską Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Początkowo działała na Wołyniu i Polesiu jako Oddziały Wojskowe OUN (b) (Wijśkowy Widdiły). Nazwę późniejszą, tzn. UPA przejęto od formacji zbrojnych Tarasa Borowcia Tarasa Bulby najprawdopodobniej pod koniec 1942. Obecnie dla rozróżnienia oddziałów Bulby używa się wobec nich określenia UPA - Poleska Sicz.
Za oficjalną datę utworzenia UPA historycy ukraińscy przyjmują 14 października 1942 – Święto Szaty (Pokrowy) Najświętszej Marii Panny. Dzień ten jako święto UPA został ustalony na mocy postanowienia Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwoleńczej z 30 maja 1947. Szybki rozwój struktur organizacyjnych i wzrost liczebności UPA nastąpił w 1943, zwłaszcza po dezercji do niej większości ukraińskich policjantów, będących do tej pory w służbie niemieckiej. Taras Bulba nie zgadzał się z polityką eksterminacji ludności cywilnej, stosowaną przez Banderę, w związku z czym 18 sierpnia 1943 natąpiła likwidacja jego oddziałów, większą część z nich rozbrojono, pozostałe rozbito podzczas walk. Również w lipcu/sierpniu 1944 roku po rozbiciu przez Armię Czerwoną 14 Dywizji SS-Galizien około 4 000 ukraińskich żołnierzy zasiliło oddziały UPA.
Burzliwy rozwój UPA miał miejsce w tym okresie przede wszystkim na pograniczu Polesia i Wołynia i na Wołyniu. W lecie 1943 UPA rozpoczęła planową akcję eksterminacji polskiej ludności Wołynia (tzw. rzeź wołyńska). Zorganizowane ludobójstwo trwało nawet jeszcze po ponownym wkroczeniu na Wołyń Armii Czerwonej. W wyniku masowych morderstw dokonywanych z niezwykłym okrucieństwem śmierć poniosło około 60 000 Polaków. W 1944 fala zabójstw przesunęła się na tereny Małopolski Wschodniej, gdzie śmierć poniosło 35 000-40 000 Polaków. Należy podkreślić, iż w eksterminacji polskiej ludności Wołynia i Małopolski Wschodniej oprócz UPA wzięła udział także cywilna ludność ukraińska, zwana przez UPA czernią. Do wspólnych rzezi ludności polskiej dochodzilo również we wspólpracy z 14 Dywizją Grenadierów Waffen SS-Galizien (zbrodnia ludobójstwa we wsi Huta Pieniacka, w której ofiara padlo od 800-1200 polskich mieszkańców).
Od 1944 roku UPA prowadziła walki na terenach ZSRR, Czechosłowacji i Polski, których celem było utworzenie niepodległej Ukrainy.
Ostateczny kres działalności UPA na terytorium Polski przyniosła przeprowadzona w lecie 1947 roku tzw. Akcja Wisła.
W 64 rocznicę powstania UPA prezydent Ukrainy, Wiktor Juszczenko, podpisał dekret uznający Ukraińską Powstańczą Armię za ruch wyzwoleńczy. Dekret ten na razie ma jedynie znaczenie propagandowe, gdyż odpowiednia uchwała nie została jeszcze podjęta przez ukraiński parlament.
Struktura UPA
Pierwszym dowódcą UPA został Dmytro Kljaczkiwśkyj (Kłym Sawur, Ochrim), a szefem Krajowego Sztabu Wojskowego (Krajowyj Wijśkowyj Sztab – KWSz) Wasyl Iwachiw (Sonar, Som), po jego śmierci Wasyl Sydor (Szełest), a po nim Łeonid Stupnyćkyj Honczarenko. Pod koniec 1943 UPA składała się z czterech okręgów wojskowych (wijśkowa okruha – WO), zwanych też grupami (hrupa):
- Zahrawa (pogranicze Wołynia i Polesia) pod dowództwem Iwana Łytwynczuka (Dubowyj);
- Turiw (tereny obecnych obwodów wołyńskiego i beresteckiego) pod dowództwem Jurija Stelmaszczuka (Rudyj);
- Bohun (południowe tereny dzisiejszego obwodu równieńskiego, krzemienieckiego, część wschodniego Podola) pod dowództwem Petra Olijnyka (Enej);
- Tjutjunnyk (tereny dzisiejszego obwodu żytomierskiego) pod dowództwem Fedira Worobcia (Wereszczaka).
Oddziały UPA dokonywały także rajdów na wschodnie tereny Ukrainy (przede wszystkim okolice Kamieńca Podolskiego, Winnicy, Czerkasów). Mimo wysiłków podejmowanych od 1943 nie udało się zbudować struktur UPA i OUN na Ukrainie Wschodniej.
W 1943 na terenach Małopolski Wschodniej UPA formalnie nie istniała, działała tam od 3 czerwca 1943 inna struktura nacjonalistów ukraińskich – Ukraińska Samoobrona Ludowa (Ukrajinśka Narodna Samooborona - UNS) dowodzona przez Ołeksandra Łućkoho Bohun, Bohdan, Berkut, Andrijenko). Szefem KWSz na terenie Małopolski Wschodniej był w tym czasie Łuka Pawłyszyn (Wowk). Dopiero w grudniu 1943 r. UNS przekształciła się w UPA. Składała się wówczas z następujących WO (Grup):
- WO-1/Grupa Baszta (Lwów, poligon lwowski) – Wiktor Charkiw Chmara
- WO-2/Grupa Buh (obwód lwowski) – Jewhen Pryszliak Jarema, Wasyl Łewkowycz Woronyj
- WO-3/Grupa Łysonia (obwód tarnopolski) – Omelian Polowyj Ostap
- WO-4/Grupa Howerlia (obwód stanisławowski) – Iwan Butkowśkyj Hucuł, Mykoła Twedochlib Hrim
- WO-5/Grupa Makiwka (obwód drohobycki) – Bohdan Wilszynśkyj Oreł, Iwan Bełejłowycz Dzwinczuk
- WO-6/Grupa "Sian" (powiaty: leski, przemyski, jarosławski) – Jakiw Czornij Udarnyk
- WO-7/Grupa Suczawa (Bukowina) – nie wyznaczono dowódcy
- WO-8/Grupa Sribna (Ukraina Zakarpacka) – Antin Szkitak Omelian
W listopadzie 1943 powstały Główne Dowództwo UPA (Hołowna komanda) i Główny Sztab Wojskowy UPA (Hołownyj wijśkowyj sztab – HWSz). Głównym dowódcą UPA został Roman Szuchewycz (Taras Czuprynka), a szefem HWSz Dmytro Hrycaj (Perebyjnis). Zastępcą szefa HWSz mianowano Ołeksę Hasyna (Łycar).
Dotychczasowa UPA działająca na Polesiu i Wołyniu została przekształcona w UPA-Północ (UPA-Piwnycz), a jej dowódcą mianowano D. Kljaczkiwśkoho. UPA-Północ składała się z trzech WO (Turiw, Zahrawa, Tjutjunnyk), a od sierpnia 1944 z dwóch (Zawychost, 444).
W Małopolsce Wschodniej utworzono UPA-Zachód (UPA-Zachid) dowodzoną przez W. Sydora. W lutym 1945 UPA-Zachód składała się z czterech WO, te zaś dzieliły się na Odcinki Taktyczne (Taktycznyj Widtinok - TW):
- WO-2/Grupa Buh (Kraj Lwowski) – Wasyl Łewkowycz Woronyj
- WO-3/Grupa Łysonia (Kraj Podolski) – Wołodymyr Jakubowśkyj Bondarenko
- WO-4/Grupa Howerlia (Kraj Karpacki) – Mykoła Twerdochlib Hrim
- WO-6/Grupa "Sian" (tzw. Zakierzonśkyj Kraj) – Myrosław Onyszkewycz Orest
Dotychczasowy WO-1 przyłączono do WO-2, zaś WO-5, WO-7 i WO-8 do WO-4. Od listopada 1944 do kwietnia 1945 WO-6 obejmujący dzisiejsze tereny Polski był podporządkowany WO-2. Odcinki Taktyczne istniały tylko w UPA-Zachód.
W końcu stycznia 1944 na południowych terenach obecnego obwodu równieńskiego rozpoczęto organizowanie UPA-Południe (UPA-Piwdeń), nazywanej w literaturze także UPA-Wschód (UPA-Schid). W jej skład weszła większość oddziałów dotychczasowego WO (Grupy) Bohun z UPA-Północ, oddziały z rejonu Kamieńca Podolskiego i Winnicy. Dowódcą UPA-Południe został Wasyl Kuk (Łemisz). Po 1944 UPA-Południe przestała istnieć jako odrębna struktura.
HWSz, sztaby terytorialnych UPA (Północ, Zachód, Południe – Heneralna Wijśkowa Okruha – Generalny Okręg Wojskowy – HWO) i sztaby BO dzieliły się na siedem zarządów (lub oddziałów): operacyjny, rozpoznawczy (wywiadowczy), zaopatrzenia, personalny, wyszkolenia, wychowania politycznego, inspektorów wojskowych.
W latach 1943-1945 podstawową jednostką bojową była sotnia (kompania). Większość z nich łączono w kurenie (bataliony). Na niektórych terenach dwa lub więcej kureni łączono tymczasowo w zahin (pułk).
Ponieważ UPA miała stać się w myśl planów nacjonalistów ukraińskich podstawą tworzenia regularnych sił zbrojnych, zakładano, iż jednostki WO tworzyć będą grupę (odpowiednik dywizji), zaś wszystkie grupy HWO – korpus. Taki podział był jednakże czysto teoretyczny i stworzono go wyłącznie na papierze.
Rodzaje jednostek
Sotnia dzieliła się na trzy czoty (plutony), te zaś na trzy roje (drużyny). W roju występowały zazwyczaj dwa łanki (sekcje). Na przełomie 1943 i 1944 sotnie miały cztery czoty, a te z kolei cztery roje. Łanek liczył od 4 do 6 żołnierzy. Rój liczył 8-12 osób. Uzbrojenie roju składało się z ręcznego karabinu maszynowego (rkm), 2-3 pistoletów maszynowych (pm), pozostali uzbrojeni byli w karabiny. W sotni istniał poczet dowódcy, składający się pracownika politycznego (politwychownyk), szefa sotni (buńczucznyj), sanitariusza, łączników, niekiedy także z roju Wojskowej Żandarmerii Polowej (Wijśkowo-polowa żandarmerija), zwiadowców czy pododdziału ciężkiej broni piechoty. Teoretycznie sotnia powinna liczyć 163 osoby, jednak do lata 1944 występowały sotnie składające się nawet ze 180-200 ludzi. Od jesieni 1944 sotnie liczyły 100-130 sób, a od 1946 o połowę mniej.
Kureń (kurin) składał się z 2-3 sotni, niekiedy w kureniach istniały samodzielne czoty Żandarmerii Polowej, ciężkich karabinów maszynowych, moździerzy, zwiadu konnego. W skład pocztu (sztabu) kurina wchodzili: szef sztabu (adiutant), wychowawca polityczny, szef batalionu (bunczucznyj), kapelan, lekarz, a w UPA-Północ także referent Służby Bezpieczeństwa (Służba Bezpeky – SB). Funkcję zastępcy dowódcy kurina pełnił jeden z dowódców sotni.
Nazwy jednostek tworzono zazwyczaj od pseudonimu dowódcy np. sotnia "Chrinia" (dow. Stepan Stebelski ps. "Chrin") czy kureń "Rena" (dow. Wasyl Mizernyj ps. "Ren"), chociaż sotnie posiadały też oznaczenia liczbowe - np. U-1, U-2 (od Udarnyki, od kryptonimu kurenia).
Poczynając od drugiej połowy 1944 w UPA-Północ i UPA-Południe jednostką taktyczną stała się brygada (tylko z nazwy, liczyła bowiem około 400 osób, a więc tyle, co kurin). Brygada dzieliła się na zahony (czyli pułki, faktycznie zaś sotnie), te z kolei na oddziały i pododdziały. Jak można przypuszczać, był to wyłącznie zabieg propagandowy. W 1945 podział na oddziały i pododdziały (jako nazwy) przyjął się również w UPA-Zachód.
W drugiej połowie 1945 i później z powodu poniesionych strat i stałego nacisku sowieckich organów bezpieczeństwa (NKWD - Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł - Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych, od kwietnia 1946 MWD - Ministerstwo Wnutriennych Dieł i NKGB - Narodnyj Komissariat Gosudarstwiennoj Biezopasnosti - Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego, od kwietnia 1946 MGB - Ministerstwo Gosudarstwiennoj Biezopasnosti) wszelki podział organizacyjny (zwłaszcza struktury wyższe – TW, WO itd.) stał się fikcją. UPA przeszła do głębokiej konspiracji i działała przy pomocy terenowych bojówek. Podział na sotnie także przestał istnieć.
Walkę oddziałów UPA wspierały lokalne formacje samoobrony ukraińskiej - tzw. SKW.
Stopnie stosowane w UPA
- Szeregowi (riadowi):
- striłeć (szeregowy);
- starszyj striłeć (starszy szeregowy).
- Podoficerowie (pidstarszyny):
- wistun (kapral);
- starszyj wistun (plutonowy);
- buławnyj (sierżant);
- starszyj buławnyj (starszy sierżant).
- Oficerowie (starszyny):
- chorunżyj (chorąży);
- porucznyk (porucznik);
- sotnyk (kapitan);
- major;
- pidpołkownyk (podpułkownik);
- połkownyk (pułkownik).
- Generałowie (henerały):
- henerał-chorunżyj (generał brygady);
- henerał-porucznyk (generał dywizji);
- henerał-połkownyk (generał broni)
Dwa ostatnie stopnie nigdy nie były nadane w UPA.
Nie istniały oznaki stopni.
Ideologia
- Dmytro Doncow (1883-1973)
Zbrodnie UPA popełnione w Polsce
W okresie swojej zbrodniczej działalności UPA dopuściła się wielu mordów na ludności cywilnej polskiej, ukraińskiej, rusińskiej i żydowskiej, grabienia wsi, porywania mieszkańców, m.in. mord w Baligrodzie, Mucznem, spalenie miejscowości m.in. Bukowsko, Baligród, Sakowczyk, Cisna, Tworylne, Dylągowa, Nowotaniec, Odrzechowa, Bircza, Strzebowiska, Borownica, Krzywe, Temeszów, Prusiek, Leszczowate, Brelików, Ropienka, Wańkowa, Wola Michowa, Wola Sękowa, Siemuszowa i wielu innych poza obecnymi granicami Polski np. w Hucie Pieniackiej.
Współpraca z polskim podziemiem
Propozycja współpracy na szczeblu lokalnym została przedstawiona przez płk Gołębiewskiego na odprawie dowódców z obwodów AK Hrubieszów, Chełm i Zamość we wrześniu 1944. Po odprawie tej wydano skierowaną do Ukraińców ulotkę wzywającą do zaprzestania walk i zjednoczenia się przeciw wspólnemu wrogowi. Do rozmów na wyższym szczeblu doszło dopiero w maju 1945. .
Porozumienie to nie znalazło poparcia we władzach centralnych Delegatury Sił Zbrojnych. Komendant Obszaru Centralnego DSZ, Jan Mazurkiewicz (ps. Radosław), zabronił prowadzenia dalszych rozmów. Jednakże do wiosny 1947 na terenie Lubelszczyzny i Podlasia zawieszenie broni między UPA a polskim podziemiem było mniej więcej przestrzegane, dochodziło nawet do współdziałania (atak UPA i WIN na w Hrubieszów 28 maja 1946).
Podobne doraźne porozumienie zawarto w maju 1945 w Siedliskach na Pogórzu Przemyskim. Dzieki temu porozumieniu wstrzymano na kilka miesięcy wzajemne rzezie ludności cywilnej.
Zobacz też
- Kolaboracja pod okupacją niemiecką podczas II wojny światowej
- Nachtigall, dowódca Albrecht Herzner, Roman Szuchewycz
- Roland, dowódca gen. Ernst Eikiern, mjr Jewhen Pobihuszczyj
- Ukraińska Policja Pomocnicza
- Ukraińska Główna Rada Wyzwoleńcza
- Stepan Stebelski "Chrin"
- Sotnia Bira
- Sotnia Burłaki
- sotnia Łastiwki
- Kureń "Rena"
- SKW
Literatura przedmiotu
- Grzegorz Motyka, "Ukraińska partyzantka 1942-1960", Warszawa 2006.
- Poliszczuk Wiktor, Legal and political assessment of the OUN and UPA, Toronto, 1997.
- Poliszczuk Wiktor,"Dowody zbrodni OUN i UPA" ISBN: 0-9685668-1-2
również:
- "Gorzka prawda"
- "Ideologia nacjonalizmu ukraińskiego"
- "Apokalipsa według Wiktora Ukraińca"
- "Fałszowanie historii najnowszej Ukrainy"
- "Ocena polityczna i prawna OUN i UPA"
- "Akcja Wisła - próba oceny"
- "Zginęli z rąk ukrainskich"
- "Pojęcie integralnego nacjonalizmu ukraińskiego"
- "Ukraińskie ofiary OUN-UPA"
- "Integralny nacjonalizm ukraiński jako odmiana faszyzmu"
