Jaskinia
Z Wikipedii
Jaskinia – naturalna pusta przestrzeń w skale, posiadająca wylot na zewnątrz, w praktyce: o rozmiarach umożliwiających jej penetrację przez człowieka. Słynne są jaskinie krasowe, grawitacyjne, tektoniczne, lodowcowe, wietrzeniowo erozyjne lub pseudokrasowe. Badaniem naukowym jaskiń zajmuje sie speleologia, zaś ich eksploracją grotołastwo.
Spis treści |
[edytuj] Opisy
Opisując jaskinie podaje się zwykle następujące informacje:
- długość – suma długości wszystkich poznanych korytarzy, studni i kominów jaskini,
- rozciągłość pozioma – to największa odległość między skrajnymi punktami jaskini wyznaczonymi w rzucie pionowym,
- deniwelacja – różnica wysokości pomiędzy najniższym i najwyższym punktem jaskini; jeśli najwyższym jej punktem jest otwór wtedy deniwelacja jest głębokością jaskini,
- wysokość otworów – wysokość na jakiej znajduje się wejście do jaskini wzgledem poziomu morza,
- wysokość otworów nad dnem doliny – wysokość otworu wzgledem punktu w dolinie, ponad któryn wznosi się jaskinia,
- ekspozycja otworów – kierunek, w który zwrócony jest otwór jaskini (np. N, NW, SE),
- system – orkreślenie kilku jaskiń połączonych ze sobą, jednak wcześniej poznawanych niezależnie i oddzielnie od siebie.
[edytuj] Rodzaje jaskiń
Podział jaskiń ze względu na genezę powstania:
- jaskinie pierwotne – powstające jednocześnie ze skałą, w której występują. Najczęstszym typem są jaskinie powstające w czasie krzepnięcia lawy wulkanicznej, np. przez jej wypłynięcie spod zakrzepłej już powierzchniowej skorupy, próżnie po dużych pęcherzach gazów wulkanicznych; zaliczyć tu można również jaskinie w rafach koralowych i inne.
- jaskinie wtórne – powstające w wyniku późniejszych, różnorakich procesów geologicznych zachodzących w skałach; wśród nich można wyróżnić:
- krasowe – najpospolitsza grupa jaskiń, powstają w wyniku procesów krasowych, czyli chemicznego i mechanicznego oddziaływania wody na skały krasowiejące. Ten rodzaj jaskiń odznacza się często bogatą szatą naciekową;
- pseudokrasowe – wykazujące pewne podobieństwo morfologiczne do jaskiń krasowych, z tym że rola wody w ich powstawaniu była inna, polegała np. na wymywaniu mniej odpornego materiału skalnego. Dość często mianem jaskiń pseudokrasowych określa się wszystkie rodzaje jaskiń wtórnych, które powstały w wyniku procesów innych niż krasowe;
- tektoniczne – powstałe w wyniku ruchów tektonicznych;
- grawitacyjne – powstające w ruchów masowych: spełzywania, osuwania, obrywów, itp.;
- wietrzeniowe-erozyjne – efekt procesów wietrzenia i erozji, np. jaskinie wymywane przez fale morskie;
- lodowcowe – powstałe w wyniku działania wód podlodowcowych.
Jaskinie mogą odznaczać się genezą złożoną, wykształcić się pod wpływem kilku czynników.
Podział jaskiń ze względu na budowę:
- poziome (horyzontalne) – odznaczają się poziomym rozwinięciem korytarzy (na jednym poziomie);
- pionowe – odznaczają się pionowym rozwinięciem korytarzy (dużymi deniwelacjami).
- pośrednie – tworzą system korytarzy na różnych poziomach, połączonych kominami lub studniami; powstają w wyniku stopniowego rozwoju jaskini w okresach stagnacji i pobudzenia procesów kształtujących jaskinię.
Podział jaskiń ze względu na mikroklimat:
- statyczne
- dynamiczne – ciepłe lub zimne.
[edytuj] Rozmieszczenie jaskiń na kuli ziemskiej
Generalnie, rozmieszczenie jaskiń pokrywa się z rozmieszczeniem obszarów występowania skał krasowiejących, pokrywających 7% ogólnej powierzchni lądów. Jaskinie występują na wszystkich kontynentach, jednak ich poznanie jest zróżnicowane. Obszary jaskiniowe krajów, w których speleologia jest dobrze rozwinięta (USA, Francja, Włochy, Wielka Brytania, także Polska), są zbadane dosyć dokładnie, w innych krajach, przykładowo w Chinach, gdzie znajduje się ponad połowa terenów krasowych świata, wiedza ta jest raczej wyrywkowa.
Największe jaskinie na świecie:
- najdłuższa – Jaskinia Mamucia (Mammoth Cave) w USA o długości około 563 km;
- najgłębsza – Jaskinia Krubera (Jaskinia Wronia) w Gruzji (Abchazja) o głębokości 2160 m.
[edytuj] Rozmieszczenie jaskiń w Polsce
Polska nie należy do krajów obfitujących w jaskinie, co wynika z nizinnego ukształtowania oraz pokrycia znacznych powierzchni kraju osadami pochodzenia polodowcowego. Niemniej jednak w Polsce zinwentaryzowano około 1300 jaskiń, wśród nich przeważają jednak niewielkie obiekty. Jaskiń których długość przekracza 100 m jest około 120. Większość z nich to jaskinie krasowe – najwięcej znajduje się ich w Tatrach Zachodnich (około 700, w tym największe i najgłębsze jaskinie kraju), na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej (około 1800); ponadto występują w Górach Świętokrzyskich, Niecce Nidziańskiej (wytworzone w gipsie). Z obszaru Pienin i Karpat fliszowych znane są jaskinie pochodzenia tektonicznego, grawitacyjnego oraz erozyjne-wietrzeniowe; na Niżu Polskim (okolice Gdańska) spotyka się niewielkie jaskinie pseudokrasowe.
Niektóre z jaskiń udostępnione są dla ruchu turystycznego (zobacz: turystyczne jaskinie Polski).
Największe jaskinie w Polsce:
- najdłuższa – Jaskinia Wielka Śnieżna w Tatrach Zachodnich o długości 22 km
- najgłębsza – Jaskinia Wielka Śnieżna w Tatrach Zachodnich o głębokości 824 m.
Zobacz więcej: jaskinie Polski
[edytuj] Flora i fauna jaskiń
Jaskinie można uznać za swoiste nisze ekologiczne, ich środowisko przyrodnicze odznacza się dużą specyfiką, wynikającą z kształtowania się w warunkach braku dostępu światła słonecznego oraz stałego mikroklimatu (zazwyczaj brak wahań temperatury i duża wilgotność). Dzięki takim warunkom, jednostajności pożywienia, mniejszej niż na powierzchni konkurencji międzygatunkowej, itp. możliwe jest przetrwanie unikatowych, "reliktowych" form fauny i flory z poprzednich okresów geologicznych (plejstocen, pliocen).
Dla przebiegu fotosyntezy niezbędny jest dostęp światła, tak więc rośliny mogą występować jedynie w przyotworowych partiach jaskini. W miarę zmiejszania się ilości docierającego światła spada również liczba występujących gatunków. W strefie przyotworowej może rozwijać się roślinność naskalna, w miejscach, gdzie dociera światło odbite i rozproszone – paprocie, mchy, a także glony. Żyjące w ciemnych partiach jaskini grzyby i bakterie odżywiają się szczątkami materii organicznej (odchody nietoperzy, martwe organizmy, itp.).
Wśród zwierząt spotykanych w jaskiniach można wyróżnić:
- trylobionty – organizmy występujące tylko w jaskiniach;
- troglofile – występujące w jaskiniach i w zbliżonych warunkach siedliskowych (w glebie, pod kamieniami, itp.);
- tryglokseny – wykorzystujące jaskinie tylko czasowo (jako ochronę przed wpływem warunkach atmosferycznych, określonej porze doby czy roku);
- tychtroglobionty – takie, które dostają się do jaskini przypadkowo.
Namuliska jaskiń mogą dostarczać informacji o wymarłych gatunkach zwierząt. Dzięki ochronie przed warunkami atmosferycznymi oraz konserwującej roli związków wapnia, istnieją tu lepsze warunki dla zachowania elementów ich szkieletu kostnego czy śladów bytowania (koprolity), niż na zewnątrz.
[edytuj] Znaczenie jaskiń dla człowieka
W przeszłości jaskinie stanowiły naturalne schronienie dla ludzi pierwotnych przed niekorzystnymi warunkami pogodowymi, dzikimi zwierzętami, itp. Najstarsze odnalezione ślady obecności przedstawicieli gatunku człowiekowatych pochodzą z jaskini Lunggupo w chińskiej prowincji Seczuan. Ich wiek szacuje się na około 1,85 mln lat. Wykorzystanie jaskiń przez człowieka neandertalskiego potwierdzają liczne znaleziska archeologiczne, także z terenu Polski (jaskinie: Raj, Ciemna, Mamutowa, Nietoperzowa i inne). W czasach nowożytnych jaskinie rzadko już były miejscem stałego osadnictwa, wykorzystywane były sporadycznie, np. jako miejsce schronienia przed nieprzyjacielem; w niektórych kulturach świata jaskinie dalej pełnią funkcje sakralne lub grzebalne.
Od dawna jaskinie zadziwiały i pociągały ludzi swoim pięknem, a zarazem tajemniczością podziemnego świata. Wraz z rozwojem turystyki wzrosło również zainteresowanie jaskiniami. Rozwój speleologii, rozumianej również jako eksploracja jaskiń w celach poznawczych i sportowych, ciągle przynosi nowe odkrycia i rekordy jaskiniowe. Niektóre jaskinie zostały dostosowane dla potrzeb masowego ruchu turystycznego przez budowę odpowiedniej infrastruktury: schodów, oświetlenia, itp. Inne rodzaje zagospodarowania jaskiń są raczej rzadko spotykane, niekiedy instaluje się w nich urządzenia badawcze, np. sejsmografy, mogą pełnić funkcje militarne (magazyny, schrony przeciwlotnicze, itp.), itp.
Jaskinie stanowią obszar badawczy dla geologii i nauk pokrewnych, archeologii, paleontologii, biologii, itd.
Zagrożenie dla niektórych przynajmniej jaskiń może stanowić antropopresja, niszczenie jaskiń np. podczas wydobywania surowców skalnych, dewastacja, zwłaszcza zabieranie fragmentów szaty naciekowej przez "pseudoturystów", użytkowanie ich jako dzikich wysypisk śmieci i inne.
[edytuj] Rekordy jaskiniowe i ciekawostki
- Drugą co do długości (długość jaskini – suma długości wszystkich jej korytarzy, studni, kominów) jest Jaskinia Optymistyczna na Wyżynie Podolskiej na Ukrainie. Jaskinia ta, wytworzona w gipsach, ma około 220 km długości. Uważa się jednak, że po zbadaniu wszystkich jej korytarzy i znalezieniu połączenia z sąsiednią Jaskinią Jeziorną, łączna długość jaskini może osiągnąć 2000 km.
- Na świecie znanych jest 14 jaskiń, których długość przekracza 100 km.
- Pod względem rozciągłości (rozciągłość jaskini – odległość między skrajnymi punktami) największą jest jaskinia lawowa Kazumura Cave na Hawajach. Odległość w linii prostej między skrajnymi punktami wynosi 32,3 km.
