Υπερρεαλισμός

Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Μοντέρνα τέχνη

Καλλιτεχνικά ρεύματα ανά περίοδο
Τέλη 19ου αιώνα:
Ρεαλισμός\|Ρομαντισμός\|Ιμπρεσιονισμός \| Μετα-ιμπρεσιονισμός \| Συμβολισμός
Αρχές 20ου αιώνα:
Αρ Νουβό \| Εξπρεσιονισμός \| Φωβισμός \| Κυβισμός\|Φουτουρισμός\|Νεοπλαστικισμός \| Ορφισμός
Περίοδος μεσοπολέμου:
Ντανταϊσμός \| Υπερρεαλισμός \| Κονστρουκτιβισμός \| Μπαουχάους \|
Μεταπολεμική περίοδος:
Αφηρημένος Εξπρεσιονισμός \| Ποπ Αρτ \|Οπ Αρτ\|Νεορεαλισμός\|Φωτορεαλισμός
...προηγείται \| ακολουθεί...
Αναγεννησιακή τέχνη\|Μεταμοντερνισμός

Ο Υπερρεαλισμός (ή σουρρεαλισμός) είναι καλλιτεχνικό κίνημα που αναπτύχθηκε κυρίως στη Γαλλία στις αρχές του 20ου αιώνα και ειδικότερα στην περίοδο μεταξύ του πρώτου και δεύτερου παγκοσμίου πολέμου. Πολλοί από τους πρώιμους υπερρεαλιστές προήλθαν από το προγενέστερο κίνημα του Ντανταϊσμού. Ο υπερρεαλισμός, στη φύση του επαναστατικό κίνημα, επιδίωξε πολλές ριζοσπαστικές αλλαγές στο χώρο της τέχνης αλλά και της σκέψης γενικότερα. Θεωρείται πως άσκησε (και ασκεί ακόμη) επίδραση σε μεταγενέστερα καλλιτεχνικά ρεύματα.

[Επεξεργασία] Ορισμός

Ο όρος υπερρεαλισμός (ή σουρρεαλισμός, όπως εναλλακτικά ονομάζεται) εμφανίζεται για πρώτη φορά στα 1917 και ανήκει στον περίφημο Γάλλο ποιητή Γκιγιώμ Απολλιναίρ. Με τον όρο αυτό χαρακτηρίζει το παράδοξο θεατρικό έργο του Οι Μαστοί του Τειρεσία (Les Mamelles de Tiresias), ως "υπερρεαλιστικό δράμα" (drame surrealiste). Σύμφωνα με τον Απολλιναίρ, ο όρος αυτός δηλώνει τον αναλογικό τρόπο με τον οποίο μπορεί να αποδοθεί η πραγματικότητα. Όταν λόγου χάρη ο άνθρωπος θέλησε να μιμηθεί το βάδισμα δεν εφηύρε τα μηχανικά πόδια αλλά τον τροχό. Με τον ίδιο τρόπο συμπεριφέρεται και ο ποιητής: όταν θέλει να μεταδώσει κάποιες ιδέες, πρέπει να το κάνει όχι αντιγράφοντας τον κόσμο και τις καταστάσεις του στατικά και νατουραλιστικά, αλλά δυναμικά, με τρόπο αναλογικό και δημιουργική φαντασία. Ο Απολλιναίρ δεν χρησιμοποίησε τότε τον όρο έχοντας στο μυαλό του μια ολόκληρη καλλιτεχνική σχολή ή θεωρία και ενδεχομένως ο σουρρεαλισμός να είχε παραμείνει ένας πολύ ειδικός και ακαδημαϊκός όρος (όπως π.χ ο Γκονγκορισμός ή ο Ευφυϊσμός), αν ο Αντρέ Μπρετόν δεν είχε ενσωματώσει μετέπειτα στον υπερρεαλισμό όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που θεμελίωσαν το υπερρεαλιστικό κίνημα (οι θεωρίες του Φρόυντ για τα όνειρα, το ασυνείδητο, ο αυτοματισμός κ.ο.κ).

Στο ίδιο το Σουρρεαλιστικό Μανιφέστο που δημοσιεύτηκε το 1924, ο Μπρετόν δίνει στη λέξη τον ακόλουθο ορισμό:

ΣΟΥΡΡΕΑΛΙΣΜΟΣ, ουσ. αρ. Καθαρός ψυχικός αυτοματισμός που χρησιμοποιείται για να εκφραστεί προφορικά ή γραπτά ή με οποιοδήποτε άλλο τρόπο, η πραγματική λειτουργία της σκέψης. Υπαγόρευση της σκέψης έξω από κάθε έλεγχο της λογικής και πέρα από κάθε αισθητική ή ηθική μέριμνα.

Συχνά ο όρος υπερρεαλισμός χρησιμοποιείται με διαφορετικούς τρόπους για να υποδηλώσει κάτι φανταστικό, αλλόκοτο, παράλογο ή τρελό. Η απλοϊκή αυτή χρήση του όρου είναι σαφώς ανεπαρκής στο χώρο της τέχνης -έχει παρόλα αυτά ενσωματωθεί στην καθομιλουμένη (π.χ. "...ήταν μια εντελώς σουρρεαλιστική σκηνή!")

[Επεξεργασία] Ιστορία

[Επεξεργασία] Η γέννηση του υπερρεαλισμού

Το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του περιοδικού La Révolution surréaliste (H Υπερρεαλιστική Επανάσταση), το Δεκέμβριο του 1924.

Ο υπερρεαλισμός γεννήθηκε στο Παρίσι και αναπτύχθηκε ως επί το πλείστον από νεαρούς ποιητές της εποχής, κυρίως την ομάδα που διηύθυνε το λογοτεχνικό περιοδικό "Litterature" στο διάστημα 1919-1924 -έτσι ξεκίνησε η τάση που αργότερα οδήγησε στη δημοσίευση του Μανιφέστου και τη δημιουργία ενός κινήματος.

Βασικές επιρροές στην πρώιμη αυτή υπερρεαλιστική ομάδα αποτέλεσαν οι Ρεμπώ, Λωτρεαμόν και Μαλλαρμέ, αλλά και οι σύχρονοι της εποχής Απολλιναίρ και Πιέρ Ρεβερντύ. Άλλες σαφείς επιρροές προήλθαν από τον γερμανικό Ρομαντισμό αλλά και το αγγλικό γοτθικό μυθιστόρημα.

Το περιοδικό Litterature ήταν αρχικά υπό την διεύθυνση των Λουί Αραγκόν, Αντρέ Μπρετόν και Φιλίπ Σουπώ (όλοι τους ήταν τότε ηλικίας μεταξύ 23 και 25 ετών) και συνεργάστηκε με πρωτοποριακούς αλλά και περισσότερο παραδοσιακούς καλλιτέχνες. Ωστόσο σε σύντομο χρονικό διάστημα, και με τον ερχομό στο Παρίσι του Τριστάν Τζαρά (από τους πρωτεργάτες του κινήματος του ντανταϊσμού, το περιοδικό θα ακολουθήσει ένα δρόμο περισσότερο επαναστατικό, αντίθετα σε όλα τα ρεύματα της τέχνης που προηγήθηκαν και κυρίως αντίθετα στο κατεστημένο της εποχής και την αδρανή αστική τάξη.

Ο υπερρεαλισμός γεννήθηκε μέσα από τις στάχτες του ντανταϊσμού, ωστόσο οι υπερρεαλιστές, σε αντίθεση με τους ντανταϊστές, δεν ήταν τόσο ισοπεδωτικοί αλλά αναζητούσαν ένα κοινωνικό όραμα και μια κατεύθυνση έκφρασης απαλλαγμένη από κάθε είδους λογικά τεχνάσματα. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι η δυσπιστία απέναντι στον ορθολογισμό και τις τυπικές συμβάσεις (καλλιτεχνικές αξίες "ιερές" για την εποχή αλλά και για αρκετούς από τους τότε καλλιτέχνες της πρωτοπορίας) αποτέλεσε τη βάση του υπερρεαλιστικού κινήματος, μαζί με την εξερεύνηση του χώρου του ασυνείδητου και του ονείρου. Κάτω από αυτές τις επιρροές γεννήθηκε και η μέθοδος της αυτόματης γραφής, η οποία έδωσε το πρώτο γνήσια υπερρεαλιστικό έργο, τα Μαγνητικά Πεδία (Les Champs Magnetiques) των Αντρέ Μπρετόν και Φιλίπ Σουπώ (1920).

Τον Μάρτιο του 1922, ο Αντρέ Μπρετόν μέσω της νέας σειράς του Litterature (που αποτελούσε πλέον όχημα του υπερρεαλισμού), έρχεται σε οριστική ρήξη με την πρωτοπορία της εποχής όπως επίσης και με τον ντανταϊσμό τον οποίο αποκηρύσσει δημόσια. Κατά την περίοδο αυτή, η ομάδα των υπερρεαλιστών εμπλουτίζεται με τη συμμετοχή καλλιτεχνών όπως ο φωτογράφος Μαν Ραίη από τη Νέα Υόρκη, ο ζωγράφος Φράνσις Πικαμπιά (που επιμελείται και όλα τα εξώφυλλα της Litterature), ο ποιητής Πωλ Ελυάρ, ο Μαρσέλ Ντυσάν, ο Μαξ Ερνστ από την Κολωνία και άλλοι, που θα αποτελέσουν τον πρώτο πολύ ισχυρό πυρήνα του υπερρεαλισμού.

Η Litterature αποτυπώνει τα ιδεώδη του υπερρεαλισμού, δημοσιεύοντας ποικίλα κείμενα (κυρίως ποιήματα) που αποτελούν ως επί το πλείστον προϊόντα αυτόματης γραφής. Η ομάδα των υπερρεαλιστών αρχίζει παράλληλα να κάνει τακτικές συγκεντρώσεις σε σπίτια των μελών αλλά και να εμφανίζεται σε ομαδικές εκδηλώσεις.

Τον Ιούνιο του 1924 το κίνημα του υπερρεαλισμού περιλαμβάνειστους κόλπους του, εκτός από την αρχική τριανδρία, τους λογοτέχνες Πωλ Ελυάρ, Μπεντζαμέν Περέ, Ρομπέρ Ντεσνός, Ροζέ Βιτράκ, Μαξ Μορίζ, Ζωρζ Λεμπούρ, Ζοζέφ Ντελτέιγ, Ζακ Μπαρόν, Ρενέ Κρεβέλ και τους ζωγράφους Φράνσις Πικαμπιά, Μαν Ραίη, Μαρσέλ Ντυσάν και Μαξ Ερνστ. Στην πορεία του χρόνου θα συμβούν και άλλες ανακατατάξεις στα πρόσωπα.

Κεντρική φυσιογνωμία του κινήματος αποτελεί πάντα ο Αντρέ Μπρετόν, ο μεγαλύτερος θεωρητικός του υπερρεαλισμού που δημοσιεύει πλήθος έργων αναλύοντας τις τεχνικές του. Επιπλέον όμως, είναι και η ηγετική φυσιογνωμία του λεγόμενου 'ορθόδοξου υπερρεαλισμού', συγκεντρώνοντας πολλές εξουσίες -δεν διστάζει για παράδειγμα να εκδιώξει από το κίνημα άλλους συγγραφείς και καλλιτέχνες που, κατά την εκτίμησή του, αποκλίνουν από τα υπερρεαλιστικά ιδανικά.

[Επεξεργασία] Η περίοδος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου

Η άνοδος του ναζισμού και τα γεγονότα της περιόδου 1939-1945 επισκίασαν κάθε άλλη δραστηριότητα. Το 1941 ο Μπρετόν επισκέπτεται την Αμερική όπου δημιουργεί το περιοδικό VVV και προωθεί τον υπερρεαλισμό, κυρίως χάρη στη βοήθεια του Αμερικανού ποιητή Τσάρλς Χένρι Φόρντ ο οποίος εκείνο τον καιρό εκδίδει το περιοδικό View- σε αυτό θα δημοσιευθούν και εκτεταμένες αναφορές σε έργα υπερρεαλιστών.

Πολλοί ιστορικοί θεωρούν πάντως αυτή την περίοδο ως την αρχή της πτώσης του υπερρεαλιστικού κινήματος. Με τη λήξη του πολέμου, ο Μπρετόν επιστρέφει στο Παρίσι όπου ξεκινά ένας νέος κύκλος δραστηριοτήτων. Κύριος στόχος του είναι να αποσυνδεθεί ο υπερρεαλισμός από τον χαρακτήρα ενός απλώς αισθητικού κινήματος και να προβάλλει περισσότερο ένα ιδεολογικό περιεχόμενο. Συχνά επισημαίνει την ανάγκη του να ζεί κανείς τον υπερρεαλισμό.

Χουάν Μιρό, Γυναίκες περικυκλωμένες από το πέταγμα ενός πουλιού (1941)

[Επεξεργασία] Τα Μανιφέστα του Υπερρεαλισμού

Το Σουρρεαλιστικό Μανιφέστο του Αντρέ Μπρετόν εμφανίστηκε το 1924. Μέσα σε αυτό το εκτεταμένο κείμενο αποτυπώνονται οι φιλοδοξίες και οι σκοποί του υπερρεαλισμού. Η φαντασία, η τρέλα, το ασυνείδητο και η παντοδυναμία του ονειρικού στοιχείου αποτελούν τα προπύργια της υπερρεαλιστικής οπτικής. Αποδίδονται ακόμα ιδιαίτερες τιμές στον Σίγκμουντ Φρόυντ, που είναι ο πρώτος αναλυτής των ονείρων, ως μέσο για την κατανόηση του ατόμου. Ο σουρρεαλισμός γίνεται κήρυκας της απαλλαγής του ανθρώπου από τον έλεγχο της λογικής και από κάθε επιταγή ηθικής τάξης. Βασικό στοιχείο του αποτελεί ακόμα η αντίθεση στον Χριστιανισμό και τον καρτεσιανισμό, που σύμφωνα με τη θεωρία του υπερρεαλισμού παραλύουν όλη την σκέψη της Δύσης. Το 1930 παρουσιάστηκε το Δεύτερο Μανιφέστο. Αυτό στρέφεται πιο έντονα στην ερμητική και αλχημιστική παράδοση, χωρίς βέβαια να εγκαταλείπεται ο αντιχριστιανισμός και ο αριστερισμός.

[Επεξεργασία] Το τέλος του Υπερρεαλισμού

Αν και είναι δύσκολο να μιλήσει κανείς για τερματισμό του υπερρεαλιστικού κινήματος, καθώς η επίδραση του σε μεταγενέστερες σχολές και κινήματα είναι συνεχής, πολλοί ιστορικοί θεωρούν την περίοδο του Β' Παγκοσμίου πολέμου ως την αρχή του τέλους για τον υπερρεαλισμό. Ως οργανωμένο κίνημα εγκαταλείπεται οριστικά με το θάνατο του Αντρέ Μπρετόν το 1966.

[Επεξεργασία] Πολιτική και Υπερρεαλισμός

Το υπερρεαλιστικό κίνημα, πέρα από την καλλιτεχνική του διάσταση, χαρακτηρίστηκε και από έντονη πολιτική δράση. Οι υπερρεαλιστές είχαν δύο κύρια συνθήματα: "Να αλλάξουμε τη ζωή" (Ρεμπώ) και "Να αλλάξουμε τον κόσμο" (Κάρλ Μάρξ). Η πολιτική θέση του υπερρεαλισμού, αν και αρχικά είχε αναρχική απόχρωση, δεν άργησε να προσανατολιστεί στα κόμματα της άκρας αριστεράς διεκδικώντας δεσμούς με το μαρξισμό. Στα τέλη του 1929 μάλιστα, προσχωρούν επίσημα στο γαλλικό κομμουνιστικό κόμμα, γεγονός που σφραγίζεται και με την έκδοση του περιοδικού "Ο Σουρρεαλισμός στην υπηρεσία της Επανάστασης" (Le Surrealisme au service de la Revolution).

Θα πρέπει ωστόσο να σημειωθεί πως το υπερρεαλιστικό κίνημα δεν θα έχει ποτέ κάποιο αποτέλεσμα σε ότι αφορά τις πολιτικές του τοποθετήσεις και προσπάθειες. Εξάλλου το εργατικό κίνημα ουδέποτε έδειξε εμπιστοσύνη στους ποιητές, που στην πλειοψηφία τους ήταν αστικής προέλευσης. Επιπλέον η πολιτική αποτέλεσε βασική πηγή διαφωνιών μεταξύ των μελών του υπερρεαλισμού. Ο Αντρέ Μπρετόν υπήρξε από τους πρώτους που τάχθηκαν στην υπηρεσία του κομμουνιστικού κόμματος, βρίσκοντας σχετικά λίγους μιμητές. Ακόμα και εκείνος όμως, αποχώρησε λίγο καιρό αργότερα αφού δεν άντεξε την πειθαρχία που χαρακτήριζε τους κομματικούς πυρήνες. Λίγο αργότερα, πέρασε στον τροτσκισμό. Ο Μπρετόν είχε και προσωπική συνάντηση με τον Λέων Τρότσκι στο Μεξικό το 1938. Μετά από αυτή την περίοδο και το ξέσπασμα του Β' Παγκοσμίου πολέμου, οι πολιτικές θέσεις του κινήματος χαρακτηρίστηκαν από έντονες διακυμάνσεις. Ανάμεσα σε άλλα, έχουμε συμφιλίωση με τον αναρχισμό, υποστήριξη του ειρηνιστικού κινήματος του Γκάρυ Ντέηβις (1949) καθώς και επίσημη τοποθέτηση κατά του πολέμου στην Αλγερία και του Γκωλλισμού (1958-1962).

[Επεξεργασία] Αυτoματισμός

Ζαν Αρπ, αυτόματο σχέδιο

Ο υπερρεαλιστικός αυτοματισμός αποτελεί τη διαδικασία γραφής ή σχεδίασης κατά την οποία ο δημιουργός λειτουργεί αυθόρμητα, προβάλλοντας με αυτό τον τρόπο το ασυνείδητο, χωρίς κανένα στοιχείο αυτολογοκρισίας ή ήθικού και αισθητικού περιορισμού.

Ο αυτοματισμός αναπτύχθηκε κυρίως στη γραφή και τη ζωγραφική. Η αυτόματη γραφή προέρχεται από τον μυστικιστικό αυτοματισμό και ειδικότερα την πρακτική των μελλοντολόγων κατά την οποία, όπως ισχυρίζονται, καταγράφουν τα μηνύματα που λαμβάνουν από πνεύματα. Στην περίπτωση του υπερρεαλισμού ωστόσο, αποτελεί απλά μέσο έκφρασης του ασυνειδήτου, μέσω της χρήσης λέξεων με τυχαίο και αυθόρμητο τρόπο, επιτυγχάνοντας έτσι τη δημιουργία παράλογων και φανταστικών εικόνων, χωρίς απαραίτητα λογική σύνδεση μεταξύ τους. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα αυτόματης γραφής αποτελούν τα Μαγνητικά Πεδία των Αντρέ Μπρετόν και Φιλίπ Σουπώ, το πρώτο αμιγώς αυτόματο υπερρεαλιστικό κείμενο.

Στην Ελλάδα, η Υψικάμινος του Ανδρέα Εμπειρίκου αποτελεί ίσως το μοναδικό κείμενο αυτόματης γραφής.

Στο σχέδιο, η αυτόματη μέθοδος συνίσταται σε ένα είδος τυχαίας μετακίνησης του πινέλου πάνω στο χαρτί. Ο Αντρέ Μασόν φαίνεται πως ήταν από τους πρώτους χρήστες της μεθόδου, η οποία επεκτάθηκε και στην ζωγραφική με κύριως εκφραστές τους Χουάν Μιρό και Ζαν Αρπ.

[Επεξεργασία] Υπερρεαλιστές καλλιτέχνες

Καλλιτέχνες που δραστηριοποιήθηκαν στις τάξεις του υπερρεαλιστικού κινήματος στις αρχές του:

[Επεξεργασία] Δείτε επίσης

[Επεξεργασία] Πηγές

Αντρέ Μπρετόν, Μανιφέστα του Σουρρεαλισμού, Εκδόσεις Δωδώνη (1983)
André Breton, Conversations: The Autobiography of Surrealism (Gallimard 1952) (Paragon House English rev. ed. 1993). ISBN 1569249709.
What is Surrealism?: Selected Writings of André Breton (ed. Franklin Rosemont). ISBN 0873488229.
Gerard Durozoi, History of the Surrealist Movement (University of Chicago Press). ISBN 0226174115.
Franklin Rosemont, Surrealism and Its Popular Accomplices San Francisco, CA: City Lights Books (1980). ISBN 087286121X.
Melly, George Paris and the Surrealists Thames & Hudson 1991
Lewis, Helena The Politics Of Surrealism 1988
Mary Ann CawsSurrealist Painters and Poets: An Anthology 2001 MIT Press
Φ. Οντουάν, Οι Σουρρεαλιστές, Μετάφραση: Δ. Δημούλης, Β. Παπαοικονόμου - Επιμέλεια: Μπ. Γεωργαντίδης, Θεμέλιο, 1990
Σωτήρης Τριβιζάς, Το Σουρρεαλιστικό Σκάνδαλο: Χρονικό της υποδοχής του υπερρεαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα, εκδ. Καστανιώτη, 2005. ISBN 9600337993
Michael Lowy, Το Άστρο του Πρωϊνού: Υπερρεαλισμός και Μαρξισμός, εκδ. Ερατώ, 2005. ISBN 9602291419
Maurice Nadeau, Ιστορία του Σουρεαλισμού, μτφρ. Α. Παπαθανασοπούλου, εκδ. Πλέθρον, 1978.