James Cook
Z Wikipedii
James Cook (ur. 27 października 1728 w Marton koło Middlesbrough, zginął 14 lutego 1779 na wyspie Hawaii) – angielski kapitan, żeglarz i odkrywca.
Spis treści |
[edytuj] Wczesny okres
Cook urodził się w ubogiej rodzinie (ojciec – szkocki imigrant, najmował się do pracy w polu) , jako jedno z pięciorga dzieci w Marton w półn. Yorkshire w pobliżu obecnego Middlesbrough. Jako dziecko Cook przeprowadził się z rodziną na farmę w Great Ayton gdzie uczył się w miejscowej szkole. Naukę umożliwiał mu pracodawca ojca. W wieku 13 lat pracował razem z ojcem, który awansował teraz na stanowisko zarządcy-ekonoma.
W 1745 r. w wieku 16 lat, Cook opuścił dom aby pracować w sklepie w Staithes – wiosce rybackiej. Po półtorej roku właściciel sklepu pan Anderson przedstawił młodego Jamesa Johnowi i Henremu Walkerom, którzy byli miejscowymi właścicielami statków (tj. w porcie Whitby) do przewozu węgla. Cook został przyjęty na pokład jako młody czeladnik-praktykant. Jego pierwszym zadaniem było praca na węglowcu "Freelove", gdzie spędził kilka lat żeglując pomiędzy Tyne a Londynem. W tym okresie samodzielnie studiował nauki takie jak algebra, trygonometria, nawigacja i astronomia. Umiejętności, które miały się mu okazać przydatne w dalszej karierze.
Gdy ukończył trzyletnią praktykę zaczął pracować na statkach handlowych udających się na Bałtyk. Bardzo szybko w tym czasie awansował od stopnia mata w 1752 r. na pokładzie "Friendship" a już w 1755 r. zaproponowano mu dowodzenie tym statkiem. Mimo tak szybkiej kariery w marynarce handlowej zgłasza się na ochotnika do marynarki wojennej, która w tym czasie stwarzała większe widoki na zrobienie kariery.
W 1755 r. Wielka Brytania przygotowywała się do tzw. "wojny siedmioletniej". 17 czerwca 1755 r. Cook zostaje zaokrętowany na pokład okrętu JKM (HMS) "Eagle" pod dowództwem kapitana Hugha Pallisera. Bardzo szybko został awansowany na stopień starszego mata.
[edytuj] Życie rodzinne
Cook poślubił Elizabeth Bates, córkę jednego ze swoich mecenasów (Cook jako, że pochodził z rodziny mało zamożnej musiał szukać wsparcia u wysoko postawionych osób w ówczesnej admiralicji) w grudniu 1762 r. Kiedy nie przebywał na morzu zatrzymywał się w swoim mieszkaniu na East End w Londynie. Uczęszczał do kościoła św. Pawła, gdzie jego syn James został ochrzczony.
[edytuj] Początek kariery
W czasie wojny siedmioletniej zajmował się kartografią, kreśląc mapy wejść do zatoki św. Wawrzyńca, czym przyczynił sie pośrednio do zdobycia perzez Anglików Quebecu. Jego talent kartograficzny przejawił się najpełniej stworzeniu dokładnych map wybrzeży Nowej Fundlandii w 1760 r. Jego doskonała praca zwróciła na niego uwagę brytyjskiej admiralicji.
[edytuj] Pierwsza podróż (1768-1771)
W 1766 r. Towarzystwo Królewskie zleciło Cookowi (mianowanego porucznikiem marynarki królewskiej) odbycie podróży na południowy Pacyfik aby zaobserwować przejście Wenus przez tarczę słoneczną. Na pokładzie "Endeavour", wyrusza z Anglii w 1768 r.. Opływa przylądek Horn i kontynuuje podróż w kierunku zachodnim. Dopływa do Tahiti w kwietniu 1769 r., gdzie przeprowadza nakazane obserwacje astronomiczne. W tym celu zleca budowę na wyspie obserwatorium.
Astronomem, który obserwował przejście Wenus był Charles Green, asystent poprzednio mianowanego królewskiego astronoma Nevila Maskelynego. Niestety odrębne obliczenia Greena, Cooka i Solandera różniły się bardziej niż dopuszczalny margines błędu. Było to spowodowane głównie niedokładnymi przyrządami pomiarowymi (brak chronometru).
Kiedy zakończono obserwacje Cook popłynął w kierunku zachodnim wypełniając tym samym swój drugi cel podróży jakim było zbadanie czy istnieje na półkuli południowej nowy nieodkryty kontynent tzw. "Terra Australis Incognita". Towarzystwo Królewskie a w szczególności Aleksander Dalrymple wierzyli że taki kontynent musi istnieć, stało to w sprzeczności z poglądami Cooka, który szczerze wątpił w istnienie takiego lądu. Z pomocą wyspiarza z Tahiti imieniem Tupai, który posiadał rozległą wiedzę o geografii południowej części Pacyfiku ekspedycja dociera do Nowej Zelandii. Będąc tym samym drugimi z kolei Europejczykami, którzy ujrzeli ten ląd (pierwszy uczynił to Holender Abel Tasman w 1642 r.). Cook nanosi na mapę zarys wybrzeża tych wysp (popełniając jedynie drobne błędy). Odkrywa także cieśninę Cooka oddzielającą Wyspę Półn. od Połudn., której Tasman nie zauważył.
Następnie kontynuuje podróż we wcześniej obranym kierunku. Obierając za cel ziemię Van Diemena (obecnie Tasmania) aby sprawdzić czy nie jest ona aby rzekomym południowym kontynentem. Jednak statek zostaje zniesiony bardziej na północ. Dociera w końcu do nieznanego lądu, w miejscu, które obecnie jest częścią połudn.-wsch. wybrzeża Australii. Było to 19 kwietnia 1770 r. (według dziennika pokładowego), jakkolwiek Cook nie uwzględnił odpowiednich poprawek w czasie gdy przekraczał 180 południk a więc prawdziwą datą był 20 kwietnia. Punktem wybrzeża do którego dotarł "Endeavour" były obecne miasta Orbost i Mallacoota w stanie Wiktoria. Cook nadał temu miejscu nazwę Point Hicks.
Ekspedycja płynęła wzdłuż wybrzeża na północ nie tracąc ziemi z oczu. Tydzień później załoga dociera do długiej zatoki wcinającej się wewnątrz lądu, którą nazwano Zatoką Botaniczną (w obrębie dzisiejszego Sydney) na cześć odkryć jakich dokonali botanicy ze statku: Banks, Solander i Spoering. To miejsce zostało oznaczone jako odpowiednie dla przyszłego brytyjskiego osadnictwa. Niestety gdy 18 lat później kapitan Arthur Phillip przypłynął tu w 1788 r., aby założyć pierwszą kolonię karną okazało się, że miejsce to nie nadaje się dla osadników i daleko odbiega od wyglądu, jaki opisał Cook. Philllip popłynął nieco dalej na północ do zatoki, którą Cook nazwał Port Jackson, a nad którą obecnie leży centrum Sydney. Członkowie ekspedycji zebrali pierwsze opisy australijskiej flory i fauny. Doszło także do pierwszych kontaktów tubylców tj. Aborygenów z Anglikami. Pierwszymi z nich, którzy spotkali Europejczyków było 2 Aborygenów. Zachowywali się oni w mniemaniu członków załogi bardzo dziwnie, bo całkowicie zignorowali dary jakie przekazali im Anglicy. Pierwsze kontakty nie były bynajmniej pokojowe, zaczęło się od tego że Anglicy zaczęli strzelać ponad głowami tych dwóch tubylców. Jeden został zraniony. Wywołało to ich reakcję bo z pobliskiej wioski nadbiegli współplemieńcy i zaczęli obrzucać Anglików dzidami.
Podróż dalej odbywała się w kierunku północnym. W dalszym ciągu kreślono na mapach linię wybrzeża. Jednak nad załogą zaczęły się zbierać ciemne chmury. Statek natknął się na Wielką Rafę Koralową, która nawet obecnie stanowi bardzo duże wyzwanie dla żeglarzy. 11 czerwca 1770 r. statek został poważnie uszkodzony. Aby go naprawić został on umieszczony na wybrzeżu (u ujścia rzeki Endeavour w pobliżu obecnego Cooktown). W międzyczasie Joseph Banks, Herman Spoering i Daniel Solander zebrali pierwsze okazy australijskiej roślinności. Kontakty z miejscowymi mieszkańcami miały najczęściej charakter pokojowy. Z miejscowego języka zaczerpnięto także nazwę dla dziwnego stworzenia, którego przemieszczało się skacząc. Anglicy nazwali je "kangaroo" od Guugu-Yimidhirr jak nazywali Aborygeni kangura szarego.
Kiedy uszkodzenia naprawiono, odpłynięto w stronę obecnego półwyspu Jork a następnie przez cieśninę Torresa pomiędzy Australią a Nową Gwineą. Jak do tej pory Cook nie stracił żadnego człowieka, który umarłby na szkorbut. Było to niezwykłym osiągnięciem w tamtych czasach gdy dieta marynarzy opierała się głównie na solonej wieprzowinie i sucharach. Było to możliwe dzięki temu że kapitan zalecał zabieranie na pokład w miejscach postoju wszelkiej świeżej roślinności, która mogła być potem spożywana. Karmiono także marynarzy kiszoną kapustą oraz cytrusami co również dało dobre rezultaty. To osiągnięcie zostało niestety zaprzepaszczone ponieważ postanowiono wpłynąć do Batawii na Jawie (stolica Holenderskich Indii Wschodnich). Batawia była znana w tym czasie jako ognisko wszelkich możliwych chorób tropikalnych od malarii poczynając na tyfusie kończąc. Niestety także załoga "Endeavoura" boleśnie się o tym przekonała. Choroby zabiły dużą część marynarzy oraz: Tupaia – wyspiarza z Tahiti, który wcześniej służył za tłumacza; fińskiego sekretarza, który służył Banksowi; drugiego botanika wyprawy Hermana Spoeringa; astronoma Charlesa Greena; rysownika Sydneya Parkinsona. Cook na cześć Spoeringa nazwał jedną z wysp koło Nowej Zelandii jego imieniem.
Dzienniki Cooka zostały wkrótce opublikowane po jego powrocie z podróży. A on sam stał kimś w rodzaju bohatera dla społeczności naukowców. Jakkolwiek większą sławę zdobył Joseph Banks. Głównie dzięki temu że w przeciwieństwie do Cooka był arystokratą oraz człowiekiem, który nie lubił być anonimowy i bynajmniej nie był skromny. Banks próbował nawet przejąć dowództwo nad drugą podróżą Cooka ale sam zrezygnował zanim podróż ta się rozpoczęła.
[edytuj] Druga podróż (1772-1775)
Królewskie Towarzystwo Naukowe zleciło Cookowi ponowne poszukiwania mitycznej "Terra Australis", której nie udało się odkryć w czasie pierwszej podróży. Ponieważ Cook opływając Nową Zelandię udowodnił że nie jest ona częścią żadnego większego lądu. Przypuszczano, że "Terra Australis" leży bardziej na południe od pierwszej trasy ekspedycji.
Tym razem w skład ekspedycji wchodziły dwa okręty HMS "Resolution" pod dowództwem Cooka i HMS "Adventure" z Tobiasem Furneaux. Wyprawa posuwała się teraz po bardzo wysokich szerokościach geograficznych i jako pierwsza przekroczyła południowe koło podbiegunowe 17 stycznia 1773 r. docierając do 71 stopnia szerokości geograficznej południowej Odkryto m.in. wyspy: Płd. Georgię i Płd. Sandwich. Podróż w arktycznej mgle i huraganowych wiatrach, minusowych temperaturach, była bardzo trudna. Doszło nawet do tego że "Resolution" i "Adventure" całkowicie straciły ze sobą kontakt. Furneaux w takiej sytuacji podążył w stronę Nowej Zelandii gdzie stracił większą część swojej załogi w walce z Maorysami a następnie postanowił wracać do Anglii. W międzyczasie Cook dalej badał Antarktydę (a raczej jej okolice bo samego lądu nigdy nie ujrzał). Podróż jednak w takich warunkach dla XVIII wiecznego statku była przedsięwzięciem prawie niemożliwym. Cook w końcu poddał się i popłynął na Tahiti w celu uzupełnienia zapasów.
W czasie podróży powrotnej przebywano na następujących wyspach: Wyspy Przyjacielskie, Wyspa Wielkanocna oraz Vanuatu. Podróż ta udowodniła ostatecznie, że "Terra Australis" jest tylko naukową mrzonką. Ważną częścią wyprawy było także udowodnienie przydatności dopiero co wynalezionego chronometru, który służył do dokładnego pomiaru długości geograf.
Po tej podróży Cook otrzymał honorową emeryturę z marynarki wojennej. Ale człowiek, który tak kochał morze nie mógł wytrzymać spokojnego życia emeryta. Chciał odbyć trzecią podróż, tym razem w celu odnalezienia przejścia płn.-zach. pomiędzy Atlantykiem i Pacyfikiem.
[edytuj] Trzecia podróż (1776-1779)
Na swoją trzecią i ostatnią podróż Cook wyruszył na statku Discovery w lipcu 1776 r., towarzyszył mu na okręcie Resolution kapitan Charles Clerke. Brytyjczycy opłynęli najpierw Przylądek Dobrej Nadziei następnie wpłynęli na Pacyfik w rejonie Nowej Zelandii, później dotarli do Tahiti (wysadzili tu z powrotem Omaia - tubylca, które zabrano z tych wysp w czasie poprzedniej wyprawy). W 1778 r. jako pierwsi Europejczycy zobaczyli Hawaje, na których wylądowano w styczniu 1778 r. w zatoce Waimea (obecnie Kaui). Hawaje zostały wówczas nazwane wyspami Sandwich na cześć pierwszego Lorda Admiralicji - Czwartego Earla Sandwich.
Następnym celem ekspedycji było północno-zachodnie wybrzeże Ameryki Północnej, które dotychczas było słabo zbadane. 7 marca 1778 r. dostrzeżono brzegi obecnego stanu Oregon na szerokości geograficznej 44°33' N, pogoda jednak była mglista i sztormowa i zobaczono jedynie niewyraźne zarysy lądu. Teraz głównym problemem Cooka był znalezienie zatoki odpowiedniej do zakotwiczenia i uzupełnienia zapasów wody i żywności oraz naprawienia uszkodzeń okrętów. Kapitan miał nadzieje że znajdzie takie miejsce w otwarciu, którego początkiem był cypel na szerokości 48°15' N, jednak gdy statki zbliżyły się do tego miejsca Cook stwierdził że miejsce było zbyt małe jako schronienie dla wyprawy i nadał jedynie imię temu punktowi - Przylądek Flattery. W tym właśnie miejscu zaczynała się cieśnina Juan de Fuca. Przez następny tydzień wyczerpani marynarze nie mogli się nawet zbliżyć do lądu ze względu na silne wiatry. Kiedy ze statków ponownie ujrzano linię brzegową 29 marca zobaczono silnie zalesioną wyspę Vancouver, którą Cook wziął za część stałego lądu. Do zakotwiczenia wybrano zatoczkę o nazwie Ship Cove w Cieśninie Króla Jerzego (obecnie Resolution Cove w Cieśninie Nootka). W miejscu tym przebywano prawie miesiąc. Dobrze układała się współpraca z mieszkańcami tych ziem (Nootkami), których twarze i ciała zdobiły liczne tatuaże. Nootkowie posiadali umiejętność budowania łodzi canoe i bogato rzeźbionych długich i drewnianych chat. Brytyjczycy zakupili także u nich duże ilości skór, głównie z wydr morskich.
U krajowców dostrzeżono także przedmioty (srebrne łyżeczki, żelazne narzędzia), które wskazywały na ich wcześniejsze kontakty z Europejczykami (prawdopodobnie z Hiszpanami z południa, z Rosjanami z północy albo z kupcami z Kompanii Zatoki Hudsońskiej). W latach 1774-1775 mogła dotrzeć tu jedna z wypraw hiszpańskich pod dowództwem Juana Péreza Hernándeza. Hiszpanie, którzy obawiali się brytyjskiej obecności na zachodnim wybrzeżu Pacyfiku wydali nawet rozkazy wicekrólowi Nowej Hiszpanii (Meksyku) aby ten podjął wszelkie kroki zmierzające do przeszkodzenia ekspedycji Cooka. Wicekról jednak zwlekał z wykonaniem tych dyspozycji i pierwsze hiszpańskie statki wyruszyły na poszukiwanie Cooka dopiero w 1779 r.
26 kwietnia 1778 r. brytyjska okręty udały się z Nootki na północ. Zła pogoda znowu zmusiła je do oddalenia się od lądu, który zobaczyli dopiero będąc na wodach graniczących z Alaską. Cook ciągle żeglował wzdłuż linii brzegowej, która z czasem stawała się coraz bardziej postrzępiona i nieprzyjazna a na końcu zaczynała gwałtownie zakręcać na zachód. Kiedy opłynięto już prawie cały półwysep i przepłynięto przez Cieśninę Beringa zamierzano żeglować na wschód wzdłuż północnej linii brzegowej kontynentu amerykańskiego. Jednak ogromne masy lodu i trudności w żegludze po Oceanie Arktycznym zmusiły Cooka do powrotu na południe. U Cooka zaszły w tym okresie zmiany charakterologiczne. Stał się wówczas bardziej ostry dla załogi, wymagający a także coraz bardziej sfrustrowany. Zaczął cierpieć na wrzody żołądka. Był również irracjonalny w swoich zachowaniach (m.in. zmuszał marynarzy aby jedli mięso morsów, co jego zdaniem miał zapobiec szkorbutowi).
W 1779 r. Cook wraca na Hawaje. 14 lutego 1779 r. w zatoce Kealakekua, kilku Hawajczyków ukradło jedną z łodzi Cooka. Zazwyczaj w takich sytuacjach postępowano w ten sposób, że brano kilku tubylców jako zakładników aż do zwrotu skradzionych rzeczy. Tym razem miano zrobić tak samo, a zakładnikiem miał być król Hawajów Kalaniopuu. Jednak problemy żołądkowe Cooka i jego dziwne zachowanie spowodowane tymi dolegliwościami spowodowały że na plaży w miejscu gdzie Cook wylądował zebrał się liczny tłum tubylców. Prawdopodobnie nic poważnego by się nie stało gdyby Cook nie wrócił na plażę w celu zabrania z powrotem kilku towarów skradzionych przez krajowców, dobra te nie przedstawiały większej wartości ale kapitan uparł się żeby odebrać je Hawajczykom. Najpierw w ruch poszły kamienie potem strzały i dzidy. W tej sytuacji wydano rozkaz ostrzelania krajowców z muszkietów. Rozpętało się prawdziwe piekło, Cook został zatłuczony na śmierć pałkami.
Zgodnie ze słynną legendą, Cook został zjedzony. Jednak część ciała ze względu na szacunek jakim kapitan cieszył się u wyspiarzy została zachowana przez starszyznę i króla a później zwrócona Brytyjczykom, którzy dokonali oficjalnego pochówku na morzu.
Od tej pory dowodzenie ekspedycją przejmuje Clerke. "Resolution" i "Discovery" wracają do Anglii ostatecznie w 1780 r.
Cook podczas swojej trzeciej wyprawy dostał zadanie prawie niemożliwe do wykonania, europejscy geografowie tworzyli wzięte z powietrza mapy i upierali się, że lód nie stanowi większej przeszkody w letniej porze w rejonach arktycznych. Pomimo trudnych warunków zdołał on nanieść na mapy linię brzegową od Góry Św. Eliasza do Cieśniny Beringa i poza nią. Jednak przebycie tzw. Przejścia Północno-Zachodniego pomiędzy Oceanami Atlantyckim i Spokojnym okazało się być ponad siły osiemnastowiecznych drewnianych statków korzystających wyłącznie z siły wiatru.
[edytuj] Spuścizna Cooka
James Cook po 11 latach żeglowania po Pacyfiku wniósł olbrzymi wkład w poznanie naszego globu. Kilka wysp takich jak Wyspa Wielkanocna czy Wyspy Sandwich zostały odkryte po raz pierwszy. Jednak największym osiągnięciem było sporządzenie bardzo dokładnych map tych obszarów. Przy czym niektóre z nich były tak doskonałe, że były w użyciu do niedawna. Mówi to samo za siebie jaki poziom w tej dziedzinie osiągnął Cook. Ponadto oprócz osiągnięć kartograficznych na koncie ekspedycji były liczne odkrycia przyrodnicze (nowe gatunki zwierząt i roślin) spotkano także nowe ludy takie jak: Aborygeni, Polinezyjczycy i Aleuci. Cook był jednym z ostatnich, które widział te społeczeństwa przed ich wyginięciem bądź zdegenerowaniem głównie z winy Europejczyków.
[edytuj] Podwładni Cooka
Wiele osób, które zrobiło karierę w marynarce brytyjskiej uczyło się żeglarskiego rzemiosła od Cooka. Byli to m.in.: William Bligh – sławny kapitan HMS "Bounty", który popłynął na Tahiti w 1787 r. w celu przywiezienia sadzonek drzewa chlebowego, George Vancouver – badacz zach. wybrzeża Ameryki Półn. w latach 1791 do 1794, George Dixon -uczestniczył w trzeciej podróży Cooka, później poprowadził własną wyprawę.
[edytuj] Zobacz też
