Historia Poznania 1815-1848
Z Wikipedii
Spis treści |
[edytuj] Nowa sytuacja
Podział Księstwa Warszawskiego dokonany na kongresie wiedeńskim sprawił, że Poznań stał się stolicą, formalnie autonomicznego Wielkiego Księstwa Poznańskiego pod panowaniem pruskich królów. W rzeczywistości miasto zostało odcięte od reszty ziem dawnej Rzeczypospolitej stając się jednocześnie peryferyjnym miastem państwa pruskiego.
[edytuj] Rozwój miasta
Prowincjonalny charakter Poznania sprawił, że Poznań aż do 1820 r. musiał czekać na dokonanie nowych pomiarów mających stanowić podstawę do opracowania nowego planu dalszego rozwoju miasta. Do tego czasu korzystano z ramowego planu opracowanego jeszcze przed 1806 r. przez Davida Gilly'ego.
Podstawowym zadaniem było połączenie w jeden organizm Starego Miasta w jego średniowiecznych granicach z Górnym Miastem wytyczonym przez Gilly'ego. Do 1815 r. komunikację zapewniały jedynie przechodzące przez bramy miejskie ulice Wrocławska i Wroniecka. Powstał wówczas projekt przebicia, a właściwie przywrócenia istniejącej w średniowieczu ul. Nowej (dziś Paderewskiego), jednak wygórowana cena jakiej żądał właściciel parceli sprawiła, że ulica Nowa powstała dopiero w 1839 r. Ulica ta była ważna z tego powodu, że przywracała pierwotny układ ulic w obrębie rynku, łącząc go z placem Wilhelmowskim (dziś Wolności) a dalej przedłużając się w Trakt Berliński (dziś 27 Grudnia).
W tym okresie zabudowywano również Górne Miasto, o czym świadczy wytyczenie w jego obrębie nowych placów: Sapieżyńskiego (dziś Wielkopolski) i Nowomiejskiego (dziś Cyryla Ratajskiego). Powstały także nowe ulice na zewnątrz murów: Magazynowa (dziś Solna), Młyńska, Działowa, Male Garbary i Stawna. W tym okresie rozpoczęto również rozbiórkę murów i bram: Wrocławskiej (w 1816), Wronieckiej (w dwóch etapach: 1832 i 1846 r.) i Wodnej (w 1827). Ciemną kartą jest natomiast rozbiórka wielu średniowiecznych świątyń. Zburzono kolegiatę św. Mikołaja, kościoły św. Barbary i św. Wawrzyńca, stary kościół Wszystkich Świętych, kaplicę św. Anny w pobliżu kościoła bernardynów oraz kościół przy szpitalu św. Łazarza na Wildzie.
[edytuj] Powstanie Festung Posen
Pierwsze pomysły przekształcenia Poznania w twierdzę pojawiły się już tuż po kongresie wiedeńskim. Szef sztabu pruskiej armii gen. Karl von Grolman podczas pobytu wmieście 9 lipca 1816 sporządził szkice proponowanej twierdzy, w raporcie z 22 maja 1817 uzasadniał wagę terenów między Wartą a Notecią oraz Poznania jako kluczowych w zachowaniu połączenia pomiędzy Prusami Zachodnimi a Śląskiem. Co więcej Wielkie Księstwo graniczyło z najbardziej na zachód wysuniętym skrajem Imperium Rosyjskiego położonym jednocześnie najbliżej Berlina. Twierdza miała również pełnić punkt oparcia dla pruskich sił w zamieszkanej głównie przez Polaków prowincji.
Początkowo Twierdza Poznań miała się składać z dwóch elementów: Większego fortu usytuowanego na Wzgórzu Winiarskim, oraz mniejszego, leżącego na przeciwległym brzegu Warty przy klasztorze reformatów. Dwie fortece połączyć miała droga z mostem śluzowym przecinającym Wartę. Mostu miały bronić umocnione przyczółki oraz mały fort położony na Ostrowie Tumskim.
Prace nad planem przeciągały się jednak i dopiero po 10 latach, w 1827 r. mjr Leopold von Brese, szef wydziału inżynieryjnego ministerstwa wojny. Został on zaakceptowany przez Fryderyka Wilhelma III 14 sierpnia 1828 r.
Ostateczna decyzja obudowie zapadła 3 kwietnia 1828. A już 23 czerwca ruszyły prace nad olbrzymim, bo zajmujący ok. 100 ha, poligonalnym fortem-cytadelą usytuowanym na Wzgórzu Winiarskim (Fort Winiary). Na Cytadelę składał się kompleks koszar, w tym redutę koszarową czyli Kernwerk, otaczających duży plac oraz system obronny oparty na założeniach Marca de Montalembert'a. Aby rozpocząć pracę wysiedlono mieszkańców wsi Winiary i Bonin przesiedlając ich na północny zachód, do dzisiejszych części Poznania Winiary i Bonin. Jeszcze w marcu 1829 ruszyły prace nad uregulowaniem biegu Warty w okolicy Cytadeli i budową Wielkiej Śluzy. Koryto przesunięto na zachód na odcinku od ujścia Bogdanki po Szeląg. Prace te były dużym przedsięwzięciem logistycznym. Wapno sprowadzano drogą wodną z Gorzowa, cegły wyrabiano w dwóch cegielniach (w pobliżu Winiar i na Ratajach), a drewno pozyskiwano w okolicznych lasach.
Przerwę w budowie stanowiło powstanie listopadowe. Obawiając się przeniesienia walk na teren Wielkiego Księstwa zmobilizowano twierdzę, jednak prace nie były jeszcze na tyle posunięte, by nowa twierdza mogła pełnić swoją funkcję. W związku z tym prowizorycznie ufortyfikowano Wzgórze św. Wojciecha. Przerwa przeciągnęła się do 1832 r., gdy zakończono demobilizację. Podjęto wówczas przerwane prace nad Fortem Winiary, a także rozpoczęto prace nad umocnieniami na Ostrowie Tumskim, oraz nad Małą Śluzą, przecinającą Wierzbak wraz z broniącym ją Fortem św. Wojciecha. Powstała również kolejna cegielnia, tym razem w Żabikowie, od której do Warty wiodła linia kolei konnej (cegły transportowano dalej drogą wodną). Budowa Fortu św. Wojciecha wymogła likwidację cmentarza ewangelickiego co wiązało się z ekshumacja 4000 mogił. Postęp prac sprawił, że 1 października 1834 Twierdza Poznań została zaliczona do twierdz II klasy. Prace nad wykończeniem Fortu Winiary trwały jednak jeszcze do 1838 r. W 1836 r. rozpoczęto natomiast budowę Fortu na prawym brzegu Warty na Śródce, a w 1838 r. leżącej w pobliżu Bramy Bydgoskiej oraz leżącego na Ostrowie Tumskim Fortu Radziwiłł. Wszystkie te prace zakończono w 1839 r. i ten rok uznaje się za zakończenie pierwszego etapu budowy twierdzy, ale dopiero w 1840 rozpoczęto wznoszenie leżącego w pobliżu Miasteczka Fortu św. Rocha oraz prac ziemnych na prawym brzegu Warty łączących Forty św. Rocha i Reformatów.
Drugi etap budowy twierdzy rozpoczął się 11 marca 1839 r., gdy Fryderyk Wilhelm III wydał zezwolenie na budowę umocnień łączących istniejące na północ od miasta i biegnących łukiem na zachód od Poznania i dochodzących do Warty na południe od niego. Miała to być linia złożona z wału i systemu fos wzmocnionych sześcioma fortami, oraz leżącymi między nimi nadszańcami. W nadszańcach znajdowały się bramy: Dębińska, Wildecka, Berlińska i Królewska. Pozostałe bramy na lewym brzegu: Szelągowska, Cmentarna i Młyńska znajdowały w obrębie fortyfikacji wzniesionych w I etapie. Na prawym brzegu wzmacniano natomiast istniejące już fortyfikacje, w tym trzy bramy: Bydgoską, Warszawską i Kaliską. Wszelkie prace wstrzymano w związku z mobilizacją armii w 1848 w związku z Wiosną Ludów.
Powstanie szczelnego pierścienia fortyfikacji miało dwojaki wpływ na układ urbanistyczny. Z jednej strony wymuszało integrację połączonej w 1800 w jedno miasto. Wewnątrz umocnień pozostało jedynie ok. 50 ha niezabudowanych parceli, z których cześć zarezerwowano pod koszary i magazyny wojskowe. Większość obszarów zajętych przez armię leżało w okolicy Wzgórza św. Wojciecha oraz ul. Wałowej (dziś Kościuszki). Stajnie artyleryjskie powstały natomiast na parceli przy ul. Wielkiej Rycerskiej (dziś Ratajczaka), która obecnie zajmuje Biblioteka Uniwersytecka. Zajęto również dwa kościoły: kościół i klasztor karmelitów bosych oraz kościół katarzynek. Popyt na ziemię zwiększył się tym bardziej, że część chłopów z likwidowanych zabudowań w strefie umocnień przeniesiono do miasta. Aby ten problem rozwiązać wydano 26 czerwca 1838 nowy regulamin zabudowy wewnątrz fortyfikacji, który uprzywilejowywał budowanie kamienic wielokondygnacyjnych. Wszystkie budowle musiały być murowane, kryte niepalnym materiałem, a ich fasady musiały spełniać wymogi estetyki ustalonej przez władze. Zezwolono natomiast na budowanie oficyn wewnątrz kwartałów. Wykształcił się również nowy podział miasta. Najbardziej reprezentacyjną, zamieszkaną przez najbogatszych częścią stało się Górne Miasto, zaś Stare Miasto wokół Rynku zaczęło podupadać. Rolę dzielnic proletariackich pełniły natomiast Śródka i Chwaliszewo.
Z drugiej strony wydane przez Rejencję Poznańską 6 kwietnia 1847 rozporządzenie, które uznało dla lewobrzeżnego Poznania za obowiązujący Najwyższego Regulaminu Promieniowego z 10 września 1828 zahamowało rozwój przedmieści. Regulamin ten wydzielał trzy strefy-promienie:
- odległą na 800 kroków, w której można jedynie wznosić budynki prowizoryczne, wyłącznie z materiałów łatwopalnych takie jak altany i szopy
- odległą pomiędzy 800 a 1300 kroków w której można wznosić budynki z muru pruskiego do wysokości dwóch pięter
- odległą na 1300-1800 kroków bez ograniczeń dotyczących sposobu wznoszenia budowli.
We wszystkich strefach władze fortu mogły jednak zakazać budowy aby przeciwdziałać powstawaniu nowych osiedli. Reasumując, wokół miasta powstał pierścień o szerokości ok. 1 km, w którym poważnie ograniczono jakiekolwiek inwestycje budowlane.
[edytuj] Ustrój miasta
Początkowo władze pruskie wróciły do systemu istniejącego w okresie Prus Południowych. Na czele miasta ponownie postawiono dyrektora magistratu, który łączył funkcję burmistrza i szefa policji. Urzędnik ten mianowany był przez pruskie władze państwowe. Praktyczne pozbawienie miasta samorządu, jak wynika z oświadczeń samych pruskich urzędników, wynikało z obawy przed przejęciem władzy w mieście przez polską większość. W 1825 r. dokonano jedynie drobnej zmiany zmieniając tytuł dyrektora magistratu na nadburmistrza. Dopiero wybuch powstania listopadowego i jednoczesna epidemia cholery, które wywołały zaognienie sytuacji w mieście wymusiły na władzach dokonanie reformy. 4 stycznia 1832 wprowadzono nowy statut oparty na ordynacji miejskiej z 17 marca 1831. Wprowadziła ona wybory 24 radnych, którzy mieli prawo wybrać kandydata nanadburmistrza. Ten ostatni musiał być jednak zaakceptowany przez pruskie władze. Jednocześnie rozdzielono urzędy nadburmistrza i szefa policji.
[edytuj] Finanse miejskie
Nowe władze miasta stanęły w 1815 r. przed poważnym problemem finansowym. Epoka wojen napoleońskich przyniosła zadłużenie w wysokości 169 732 talarów i 11 srebrnych gorszy. Do tego dochodziła dewastacja infrastruktury, braki mieszkaniowe dla kadry urzędniczej oraz lista niezbędnych dla funkcjonowania miasta inwestycji. W tym czasie wpływy do budżetu kształtowały się natomiast na poziomie 21 073 tal. 15 sgr. 5 fen. w 1816 r. i 21 749 tal. 9 sgr. i 3 fen. w roku następnym. Pieniądze te pokrywały jedynie pensje urzędnicze oraz niektóre wydatki na opiekę społeczną.
Pierwszym krokiem władz pruskich mającym załatać ten deficyt było zwiększenie powinności chłopów zamieszkujących miejskie wsie (głównie robociznę). Spotkało się to ze sprzeciwem chłopów, którzy wnieśli skargę na magistrat do sądu. Wynik procesu nie jest nam dziś znany, ale najprawdopodobniej wygrało go miasto, co jednak nie przyniosło dużych wpływów do kasy.
Rządowe subwencje w Królestwie Pruskim miasta otrzymywały tylko w wyjątkowych sytuacjach. Poznań otrzymał je dwukrotnie: w 1818 i1828 r. w wysokości odpowiednio 24 tys. i 43 tys. talarów. Kwoty te jednak przeznaczone były na konkretne cele: budowę mieszkań dla urzędników sprowadzanych z głębi Prus oraz koszary dla garnizonu.
Ostatnim sposobem były podatki. Jeszcze w latach 1816-1817 odnowiono istniejące w I Rzeczypospolitej opłaty mostowe i cła. Wprowadzono także ściągane od właścicieli nieruchomości opłaty na oświetlenie ulic i brukowe, czyli przeznaczone na utrzymanie ulic miejskich w należytym stanie. Odpowiedzią na protesty mieszkańców było nakładanie opłat czterokrotnie wyższych na osoby zalegające z należnościami. W prowadzono w 1822 r. także pierwszy nowoczesny podatek gminny. Był to dodatek w wysokości 40-50% (kwotę każdorazowo ustalało miasto w zależności od potrzeb) do państwowego podatku od rzezi i mlewa. Następnie wprowadzano kolejne podatki pośrednie np. od czynszu mieszkaniowego), a od 1844 r. również bezpośrednie.
[edytuj] Gospodarka
Lata wojen napoleońskich i późniejsza stagnacja doprowadziły do regresji w rozwoju miejskiej gospodarki. Upadły wszystkie oświeceniowe manufaktury. Powstawały co prawda niewielkie fabryczki, jednak zwykle po kilku latach, lub nawet miesiącach upadały ze względu na wysokie podatki i konkurencje produktów z innych, lepiej rozwiniętych prowincji pruskich. Co więcej, w Wielkopolsce istniały jeszcze pozostałości systemu feudalnego. Sprawiło to, że brak było w prowincji wykwalifikowanej kadry inżynierskiej, a jedyne osoby posiadające kapitał, czyli ziemiaństwo nie upatrywało w przemyśle potencjalnego źródła dochodów. W tej sytuacji jedyną gałęzią przemysłu, która mogła się dość dobrze rozwijać, było przetwórstwo spożywcze. W I poł. XIX w. w tej gałęzi zatrudnionych było 60% robotników, a działało w niej 75% istniejących przedsiębiorstw.
W przemyśle spożywczym największą rolę ogrywało gorzelnictwo, piwowarstwo oraz młynarstwo zbożowe. W zakresie produkcji wódek co prawda również zaznaczył się regres, jednak już w 1816 r. swoją gorzelnię uruchomił J. Prochownik, a w jego ślady poszli następnie Alport (w 1820), Leopold Kantorowicz (w 1823), Leopold Schellenberg (w 1836) i Adolf Morall w (1844). Podobnie sytuacja wyglądała w browarnictwie, gdzie po załamaniu spowodowanym konkurencja piw śląskich, brandenburskich i bawarskich. w odpowiedzi w Wielkopolsce doszło do koncentracji przemysłu piwowarskiego. Przy wzroście liczby produkowanego piwa, zmalała liczba browarów. Do identycznej koncentracji doszło na rynku przemiału zboża, zwłaszcza, że w latach czterdziestych powstały pierwsze młyny parowe.
Szybko rozwijał się także przemysł tytoniowy. O ile przed 1830 r. palenie tytoniu było rzadkością, rozpowszechnioną głównie wśród Niemców, to w następnych latach znacznie się rozpowszechniło. Miało to związek, zgodnie z przekazem Marcelego Mottego, z epidemią cholery w 1831 r. i poglądem lekarzy, że dym tytoniowy oczyszcza powietrze. Zniesiono wówczas zakaz palenia w miejscach publicznych. W 1846 r. istniało dziewięć zakładów zatrudniających 54 robotników.
W 3. dekadzie XIX w. najszybciej rozwijał się jednak przemysł poligraficzny. Księgarnię pojezuicką przejął berlińczyk Georg Decker, który kierowanie nią przekazał swoim krewnym – rodzinie Rosenstielów. W 1838 r., zgodnie z przekazem M. Mottego, powstała w Poznaniu najstarsza polska drukarnia "Nowa" założona przez Józefa Łukaszewicza i Antoniego Polińskiego. W 1838 r. powstała również drukarnia Walentego Stefańskiego. W 1839 r. swoją drukarnię założył Jan Konstanty Żupański, a w 1842 r. Napoleon Kamieński wraz z Jędrzejem Moraczewskim i Karolem Libeltem. W latach 1841-1846 działał również najbardziej zawansowany technicznie instytut litograficzny Wiktora Kurantowskiego. W 1845 r. wprowadzono po raz pierwszy w poznańskiej drukarni oświetlenie gazowe, a w 1847 r. prasę pośpieszną.
Ostanią ze znaczących gałęzi gospodarki był przemysł mineralny. W 1822 r. istniały tylko trzy cegielnie. W związku z rozpoczęciem w 1828 r. prac nad Twierdzą Poznań powstały kolejne zakłady, które jednak szybko upadały. Jednak zapotrzebowanie na materiały budowlane sprawiło, że w latach 1835-1843 liczba cegielni wzrosła z 22 do 32, a produkcja cegieł z 6 mln sztuk do ok. 20 mln.
Lata wojennej zawieruchy wpłynęły również negatywnie na handel. Nowe granice z 1815 r. zmieniły także kierunek handlu. Pomimo wysiłków polskich kupców handel z Kongresówką został poważnie zredukowany. Początkowo ograniczona była również wymiana handlowa z innymi prowincjami Prus na wschód od Łaby. Ograniczenia celne zniosła jednak ustawa z 26 maja 1818, a w 1834 r. utworzono Niemiecki Związek Celny regulujący handel z innymi krajami Rzeszy.
Początkowo handel polegał głównie na imporcie produktów przemysłowych z innych prowincji, a także pewnej ilości produktów luksusowych przez domy towarowe w Berlinie, a także z Imperium Brytyjskiego poprzez porty w Hamburgu i Szczecinie. Ze względu jednak na zapaść gospodarczą Wielkopolski, a co za tym idzie mały popyt, był to import ograniczony.
Sytuacja zmieniła się w 1835 roku, gdy zaczęto odczuwać skutki działania Związku Celnego, oraz poprawy dróg łączących Wielkopolskę przede wszystkim z Berlinem i Śląskiem. Poznań skupił wówczas większość handlu hurtowego koncentrującego się dotychczas w Lesznie i Skwierzynie.
Podźwignął się w tym okresie rynek handlu wielkopolskim zbożem, a od 1837 r. Poznań zaczął organizować targi wełniane (początkowo dwa razy w roku, a od 1843 raz). Obroty tym surowcem postawiły Poznań na piątym miejscu wśród Pruskich miast handlujących tym surowcem.
Rynek handlu winem, przez I poł. XIX w. był stabilny, trunki sprowadzano głównie z Węgier, Francji, Hiszpanii i Nadrenii, jednak w połowie lat 40. popyt zaczął maleć ze względu na konkurencję lokalnego przemysłu gorzelnianego i wzrost konsumpcji wódki.
Handel drewnem zajmował wówczas dość ważną pozycję. Co prawda większość towaru zużywali lokalni nabywcy, ale mimo to ważnymi odbiorcami były także Berlin i inne miasta Brandenburgii oraz stocznie Anglii i Francji, które zamawiały głównie sośninę i dębinę.
Wśród lokalnych sklepikarzy dominowała głównie ludność żydowska i niemiecka. Zajmowała się ona głównie winem i korzeniami, przy czym Żydzi stanowili tu grupę najaktywniejszą. Dominacja ta sprawiła, że w 1821 r. z inicjatywy polskich kupców powstało Towarzystwo ku Wspieraniu Zubożałych Sług Handlowych, skupiające kupców chrześcijańskich, w tym Niemców, a mające początkowo na celu przezwyciężenie trudności w utrzymaniu się zrzeszonych przedsiębiorców na rynku, a w dalszych latach, lepsze przygotowanie do zawodu. W 1846 r. powstała przy towarzystwie Wieczorowa Szkoła Handlowa. Należy zaznaczyć, że nie liczono wówczas do grupy sklepikarzy przekupniów i kramarzy zaopatrujących ludność w podstawowe towary.
[edytuj] Rozwój infrastruktury miasta
Ważnym czynnikiem wpływającym na rozwój handlu i przemysłu było wzmocnienie roli Poznania jako węzła drogowego. W 1817 roku władze określiły "główne drogi transportowe" łączące Poznań z Frankfurtem nad Odrą (prowadząca dalej do Berlina), Legnicą, Wrocławiem, Kaliszem oraz Skokami i Strzałkowem (prowadząca dslej do Warszawy). Należy pamiętać, że, podobnie jak w całych Prusach, były to na początku XIX wieku drogi bite, nie niwelowane, co wiązało się z licznymi ostrymi podjazdami i spadkami, wąskie, a wskutek przemarszów armii podczas wojen napoleońskich dodatkow porozjeżdżane. W kwietniu 1817, po wyznaczeniu najważniejszych dróg, wydano ogólny "Plan budowy szos w Królestwie Pruskim". W Rejencji Poznańskiej przystąpiono do prac jednak dopiero w grudniu 1823, gdy rozpoczęto prace nad szosą do Wrocławia. Następnie rozpoczęto budowę szosy do Frankfurtu, którą w 1834 doprowadzono do granicy rejencji, a w listopadzie 1835 do Kostrzyna, gdzie łączyła się z szosą Berlin-Gorzów Wielkopolski-Piła-Bydgoszcz-Królewiec. W 1826 przystąpiono również do budowy drogi Poznań-Komorniki-Głuchowo-Śmigiel-Leszno-Wschowa-Szlichtyngowa i dalej do Głogowa.
Jednocześnie z budową szos w mieście postępowały prace fortyfikacyjne, które wymuszały, poprzez bramy, miejsca wyjścia tych głównych dróg, zwanych szosami państwowymi. Trasy na Berlin oraz Głowgów i Wrocław opuszczały Poznań przez Bramę Berlińską zlokalizowaną w przedłużeniu ul. Święty Marcin. Zmiana dotyczyła właśnie dróg prowadzących na poludnie. Niegdyś opuszczały one miasto przez rozebranaw 1816 roku Bramę Wrocławską znajdującą się przy skrzyzowaniu dzisiejszych ulic Wrocławskiej i Podgórnej.
