Z Wikipedii

Język etruski to wymarły w I wieku naszej ery język nie-indoeuropejski, o nieustalonym pochodzeniu i pokrewieństwie do innych języków. Był to język pisany i mówiony w dawnej Etrurii i sąsiednich regionach (to obecna Toskania, Umbria, Veneto, Emilia-Romania i Lombardia we Włoszech).

Język etruski został wyparty przez język łaciński i pozostawił po sobie niewiele śladów: kilkadziesiąt zapożyczeń w łacinie (np. etr. phersu to łac. persona [osoba]), kilka tekstów ciągłych i nazwy miejscowości (np. Parma).

Nieznane jest znaczenie większości słów etruskich, dlatego zachowane teksty nie mogą być dokładnie odczytane.

Spis treści 1 Historia 2 Klasyfikacja 3 Alfabet etruski 4 Fonologia 4.1 Samogłoski 4.2 Spółgłoski 5 Fragment etruskiego tekstu 6 Liczby etruskie 7 Bibliografia 7.1 Linki zewnętrzne 7.2 Zobacz też

[edytuj] Historia

Pochodzenie Etrusków było i jest sporne: jedna z hipotez głosi, że byli autochtoniczną ludnością Italii, zanim przybyli tam około 1000 lat p.n.e. przodkowie Rzymian. Herodot (Dzieje I.94), opisuje "Tyrreńczyków" (czyli przypuszczalnie Etrusków) jako przybyszów z Lidii w płd.-zach. Anatolii, skąd pod przywództwem Tyrrhoeusa, uciekając przed klęską głodu, przybyli do Umbrii. Dionizjusz z Halikarnasu stwierdził w I wieku n.e., że język etruski nie jest podobny do żadnego ze znanych języków.

Po podbiciu Etrurii przez Republikę Rzymską nastapił szybki upadek języka etruskiego i około roku 200 p.n.e. został on zastąpiony przez język łaciński z wyjątkiem izolowanych osad górskich, a także ceremonii religijnych, gdzie był nadal językiem kultu.

W czasach późnej Republiki tylko nieliczni wykształceni pasjonaci, np. Marcus Terentius Varro umieli czytać etruskie teksty. Ostatnią znaną osobą z taką umiejętnością był cesarz Klaudiusz, który napisał słownik łacińsko-etruski (nie zachowany) na podstawie informacji uzyskanych od kapłanów etruskich.

Znajomość literackiego języka wśród Etrusków musiała być znaczna, (co zauważyli już Rzymianie)- świadczą o tym liczne zachowane krótkie inskrypcje i epitafia. Według przekazów Liwiusza i Cycerona etruska literatura była bogata (jednak nie zachowała się do naszych czasów).

Wiadomo, że etruskie książki: Etrusca Disciplina były zbiorem opisów rytuałów religijnych; Libri Haruspicini opisywały sposoby wróżenia z wnętrzności zwierząt ofiarnych; Libri Fulgurales wyjaśniały sposoby wróżenia z błyskawic; Libri Rituales, gdyby zachowały się do naszych czasów, byłyby cennym źródłem informacji o etruskim życiu społecznym, politycznym i religijnym. Wszystkie te dzieła jako pogańskie zostały spalone przez chrześcijan w ciągu V wieku n.e.

Jedyna zachowana księga etruska Liber Linteus, napisana na tkaninie lnianej, przetrwała w formie bandaży owijających mumię egipską.

Zapożyczenia z języka etruskiego znalazły się w języku łacińskim (są to przypuszczalnie takie wyrazy jak elementum [litera], litterae [pismo], cera [wosk], harena [piasek]), a za jego pośrednictwem wiele z nich (dotyczących głównie kultury) istnieje do dziś w językach europejskich, szczególnie w językach romańskich np. franc. peuple (lud), fenêtre (okno), personne (osoba), automne (jesień), avril (kwiecień). Trzeba pamiętać jednak, że wobec naszej nieznajomości języka etruskiego i skąpej liczby źrodeł takie pochodzenie tych wyrazów jest tylko hipotetyczne.

[edytuj] Klasyfikacja

Większość badaczy zalicza język etruski do tzw. “tyrreńskiej rodziny językowej” (do której zaliczają się przypuszczalnie języki Retów i Lemnijczyków- mieszkańców wyspy Lemnos), izolowanej i bez ustalonego pokrewieństwa z innymi językami. Najbardziej prawdopodobne jest pokrewieństwo z językiem Lemnijczyków. Powinowactwo między Retami i Etruskami stwierdził Pliniusz Starszy; jednak jest ono tylko hipotetyczne. Również wątpliwe jest pokrewieństwo języka etruskiego ze starożytnymi językami Cypru i Krety, ponieważ zachowane teksty nie dają dostatecznego materiału porównawczego.

Istnieje również zupełnie nie potwierdzona hipoteza o przynależności języka etruskiego do rodziny indoeuropejskiej. Fakty wskazują, że ta hipoteza jest fałszywa, np. pierwsza osoba w mianowniku liczby pojedynczej (ja) języka etruskiego brzmi mi, podczas gdy indoeuropejska *h'egô. Ponadto język etruski jest językiem aglutynacyjnym, a języki indoeuropejskie -fleksyjnymi. Obecnie ta hipoteza jest odrzucona przez językoznawców.

Podobnie nieprawdopodobna jest hipoteza Mario Alinei o pokrewieństwie języka etruskiego i archaicznego węgierskiego (wobec braku przekonywającego materiału porównawczego).

[edytuj] Alfabet etruski

Alfabet łaciński, obecnie używany w większości krajów świata, pochodzi od alfabetu używanego przez Etrusków, przejętego i zmodyfikowanego następnie przez Rzymian. Jednak Etruskowie również zapożyczyli swój alfabet od Greków (w wersji pochodzącej z wyspy Eubea, używanej przez Greków w Italii), a Grecy przejęli ten alfabet od Fenicjan.

[edytuj] Fonologia

Językoznawcy zrekonstruowali fonemy tego języka (zapis wg. Międzynarodowego Alfabetu Fonetycznego [IPA]):

[edytuj] Samogłoski

• /a/ litera: A
• /e/ litera: E
• /i/ litera: I
• /u/ litera: V

[edytuj] Spółgłoski

• /h/ litera: H
• /p/ litera: P
• /pʰ/ litera: Φ
• /t/ litera: T
• /tʰ/ litera: Θ
• /k/ litera: K
• /ks/ litera: Χ (inaczej niż w alfabecie jońskim i późniejszym ogólnogreckim, gdzie Χ oznacza dźwięk /kʰ/)
• /ts/ litera: Z
• /s/ litera: S
• /ʃ/ litera: Ϻ
• /f/ litera: 8, FH
• /w/ litera: F
• /l/ litera: L
• /r/ litera: R
• /m/ litera: M
• /n/ litera: N
• /kʰ/ litera: Ψ (inaczej niż w alfabecie jońskim i późniejszym ogólnogreckim, gdzie Ψ oznacza dźwięk /ps/)

[edytuj] Fragment etruskiego tekstu

Jest to tekst prawniczy z tabliczki Tabula Cortonensis, wykonanej z brązu:

aule σalini (...) cuσual (...) zilci · larθal · c (...) uσus · titlnal lariσalc · σalinis auleσla · celtinêitiσ s · tarσminass · σparza · in · θuχt cesu ratm · σuθiu · σuθiuσvê · velχes · cuσus a uleσla · velθurus · titlnis · velθuruσla . larθalc · cêlatinas apnal · lariσalc cê latinas · titlnal

[edytuj] Liczby etruskie

1) thu, 2) zal, 3) ci, 4) huth, 5) mach, 6) sa, 7) zesths, 8) cesths, 9) nusths

Dziesiątki oznaczano przez dodanie słowa saris do powyższych liczb, tysiące przez dodanie słowa PHi.

[edytuj] Bibliografia

Mario Alinei Etrusco: una forma arcaica di ungherese, Bologna, Le edizioni del Mulino, 2003.

Giuliano Bonfante,Larissa Bonfante The Etruscan Language: an Introduction, Manchester, University of Manchester Press, 2002.

Mauro Cristofani et al. Gli Etruschi: una nuova immagine, Firenze, Giunti Martello, 1984.

Mauro Cristofani The Etruscans: A New Investigation (Echoes of the ancient world), Orbis Pub, 1979.

Helmut Rix Etruskische Texte, G. Narr, 1991.(2 tomy).

[edytuj] Linki zewnętrzne

• Etruscan News Online, biuletyn American Section of the Institute for Etruscan and Italic Studies.
• Etruscan and Early Italic Fonts, transkrypcja tekstów etruskich
• The Languages of Ancient Italy
• słownik etruski
• słownik etruski
• słownik etruski

[edytuj] Zobacz też

• Etruskowie
• Sztuka etruska