JHWH
Z Wikipedii
JHWH, YHWH, Jahwe, Jehowa - (etym. hebr. - יהוה) imię Boga wg części systemów wyznaniowych objawione ludzkości w Biblii.
Spis treści |
JHWH
W najstarszej wersji hebrajskiej imię Jahwe/Jehowa zapisywano czterema literami jako: יהוה. Są to czytane od prawej do lewej spółgłoski Yod י He ה Waw ו He ה, które tworzą tak zwany tetragram (dosł. cztery litery). W języku polskim odpowiadają im spółgłoski: JHWH występujące w obu współczesnych formach: Jahwe - Jehowa (w których środkowe H jest słabe, a końcowe H bezdźwięczne). Ze względu na jedynie spółgłoskową pisownię języka starohebrajskiego i aramejskiego nie są znane samogłoski, których używano do pierwotnej wymowy. Uważa się że znajomość sposobu wypowiedzi słów wymarła w wyniku wprowadzonych ograniczeń religijnych (opis w dalszej treści).
Znaczenie
Chociaż określenie Boga mianem JHWH pojawia się już w 2. rozdziale księgi Rodzaju i było używane przez patriarchów (np. Genesis 14:22) to według Biblii imię JHWH zostało po raz pierwszy świadomie użyte przez Hebrajczyków dopiero tuż przed opuszczeniem Egiptu, gdyż Bóg Abrahama objawił się w ten sposób dopiero Mojżeszowi. Wcześniej nazywano Go często jako:
- אלהים [eloh(a)im] = Bogowie (od Genesis 1:1 dalej; liczba mnoga jest tłumaczona jako forma wzniosła, tzw. pluralis majestatis lub też jako trójjedyny charakter natury Boga);
- אל עליון [el eljun] = Bóg Najwyższy (Genesis 14:18-22);
- אל שדי [el szaddai] = Bóg Wszechmocny (Genesis 17:1, 28:3, 35:11, 43:14, 48:3; Exodus 6:3);
- אדןי [adonai] = Pan, Władca (Genesis 18:3.27.30-32, 20:4; Exodus 4:10.13);
- אל [el] = Bóg (Genesis 33:20);
- שדי [szaddai] = Wszechmocny (Genesis 49:25);
Rozmowa Mojżesza z Bogiem przy płomienistym krzaku ukazuje Boga, który wyjaśnia znaczenie swojego imienia:
- Mojżesz zaś rzekł Bogu: Oto pójdę do Izraelitów i powiem im: Bóg ojców naszych posłał mię do was. Lecz gdy oni mnie zapytają, jakie jest Jego imię, to cóż im mam powiedzieć? Odpowiedział Bóg Mojżeszowi: JESTEM, KTÓRY JESTEM (אהיה אשר אהיה). I dodał: Tak powiesz synom Izraela: JESTEM (אהיה) posłał mnie do was. Mówił dalej Bóg do Mojżesza: Tak powiesz Izraelitom: JESTEM (יהוה), Bóg ojców waszych, Bóg Abrahama, Bóg Izaaka i Bóg Jakuba posłał mnie do was. To jest imię moje na wieki i to jest moje zawołanie na najdalsze pokolenia.
(Wyjścia 3:13-15)
Jako że JHWH było hebrajskim neologizmem nawet sami Hebrajczycy nie rozumieli jego znaczenia. Powyższy fragment tłumaczy, iż powstało ono w oparciu o słowo חיה [hajah] = być, stać się. Jednakże יהוה [JHWH] nie jest 3. osobą liczby pojedynczej od חיה [hajah], chociaż Mojżeszowi objawiono, iż sens słowa był bliski znaczeniu [On] jest. Wydaje się więc, iż JHWH jest zlepkiem trzech zwrotów:
- היה (gdzieniegdzie jako יהי) = był,
- הזה (gdzieniegdzie jako היה) = jest,
- יהיה = będzie.
Można więc powiedzieć, iż imię JHWH oznacza [On] jest zawsze lub Istniejący. Sens staje się jeszcze bardziej oczywisty, gdy dalej w księdze Exodus czytamy:
- Ja objawiłem się Abrahamowi, Izaakowi i Jakubowi jako Bóg Wszechmocny, ale imienia mego, Jahwe, nie objawiłem im.
(Wyjścia 6:3)
Patriarchowie poznali Boga jako tego, dla którego nie ma rzeczy niemożliwych, ale nie poznali Go jako Boga, który jest zawsze blisko nich, pragnie ich bliskości i wszędzie im towarzyszy. Ten przełom nastąpił z chwilą, gdy Bóg zstąpił do Izraelitów na górze Synaj i od tamtego czasu Jego obecność cały czas im towarzyszyła. W ten sposób Izraelici poznali Boga jako Tego, który zawsze jest.
Powyższą interpretację znaczenia imienia JHWH potwierdza także fragment z księgi Amosa. Prorok zapowiada klęskę, która spadnie na Izraela z powodu jego grzechów i mówi:
- I pozostanie tylko krewny, aby wynieść zwłoki z domu. A gdy zapyta kogoś, kto jest w zakątku domu: Czy jest jeszcze kto z tobą? A tamten odpowie: Nie ma! To doda: Cicho! Gdyż nie wolno wspominać imienia Pana.
(Amos 6:10, Biblia Warszawska)
Innymi słowy, Amos posługując się silną ironią mówi, że Bóg, który zawsze był z Izraelem opuści ich z powodu ich grzechów i chociaż dotychczas jego imię brzmiało [On] JEST to teraz zamieni się ono na NIE MA [Go].
Występowanie w Biblii
Tekst hebrajski i grecki
W hebrajskim tekście Pisma Świętego (Starym Testamencie) imię Jahwe - Jehowa w formie tetragramu występuje 6828 razy, począwszy od Księgi Rodzaju 2:4. To imię występuje częściej niż jakiekolwiek inne określenie Boga: Elohim (Bóg w liczbie mnogiej, w hebrajskim l.mn. imienia oznaczała wielorakość przymiotów, nie mylić z pluralis maiestatis), El (Bóg) 2600 razy; Adonaj (Pan) 30 razy; Szaddaj (Wszechmogący) 48 razy.
Imię Jahwe - Jehowa zostało przeniesione w formie "tetragramu" - Imienia Bożego pisanego hebrajskimi literami (co potwierdzają znaleziska datowane na I wiek n.e.) do części wczesnych wersji greckiego przekładu "Starego Testamentu" - Septuaginty (LXX), często cytowanej w Nowym Testamencie. W późniejszych przepisach greckiej Septuaginty, (co potwierdzają znaleziska datowane np. na III wiek n.e.) w miejsce tetragramu wstawiano wyrazy "Kyrios" (Pan) oraz "Theos" (Bóg).
Imię Jahwe - Jehowa występuje także w Biblii jako składnik dwuczłonowych imion hebrajskich, np.: Matitjahu (pol. Mateusz/Maciej) i Jehochanan (pol. Jan). Człony jahu i jeho uprawdopodabniają pogląd, że starożytni Żydzi mogli tetragam JHWH wymawiać zarówno w formie zbliżonej do Jahwe, jak i w formie zbliżonej do Jehowa.
Występowanie w przekładach
W większości przekładów Biblii imię to zastąpiono określeniami "Pan" lub "Bóg". Tłumacze podzielili w ten sposób judaistyczną tradycję: Żydzi pomijając imię Boga, uzasadniali to poglądem, że jest ono zbyt święte aby można je było wymawiać. Dziś część uczonych tłumaczy ten zwyczaj brakiem całkowitej pewności jak pierwotnie wymawiano to imię.
W myśl tradycji o niestosowności zawierania imienia Bożego w Piśmie Świętym, łacińska Wulgata - pierwszy oficjalnie uznany przekład katolicki - we wszystkich miejscach imię Boga zastępuje wyrazami "Dominus" (Pan) oraz "Deus" (Bóg). Przekład ten opublikowany w 405 roku n.e. przez sekretarza papieża Damazego I, Hieronima stał się podstawą do dalszych tłumaczeń, tak więc najbardziej autorytatywny, aż do lat czterdziestych ubiegłego wieku anglojęzyczny przekład "Douay", opierając się na łacińskiej Wulgacie, także nie ujawnił czytelnikowi imienia Bożego. W Biblii angielskiej imię to pojawiło się pierwszy raz w roku 1530, kiedy William Tyndale opublikował przekład pierwszych pięciu ksiąg biblijnych. Imię Boże w formie "Iehouah" występuje w nich raz w księdze Wyjścia 6:3. W pozostałych miejscach użyto pisanego dużymi literami - w celu rozróżnienia od rzeczywistego występowania tego określenia w źródłach - słowa "PAN", informując o tym w uwadze do wydania. Tłumacze Biblii Króla Jakuba (Authorized Version 1611), przez około dwieście lat obowiązującej dla milionów - z racji nie ukazania się innego liczącego się angielskiego tłumaczenia - trzymając się zwyczaju ujawnili imię w formie "JEHOVAH" tylko w kilku wersetach. Niemal wszędzie gdzie w hebrajskich źródłach występował tetragram, użyto słów "LORD" (Pan) lub "GOD" (Bóg). Niemiecki przekład Marcina Lutra z 1534 roku - mimo, iż sam autor surowo krytykował żydowską tradycję - opierając się na językach oryginalnych nie uwzględnił imienia Boga w żadnym miejscu zastępując je wyrazami zastępczymi np: "HERR" (Pan). Natomiast w przekładzie dra Johannesa Ecka z 1537 roku imię Boga występowało tylko w przypisie do wersetu z Księgi Wyjścia 6:3. W późniejszych przekładach niemieckich imię to występowało tylko w tym jednym wersecie Księgi Wyjścia.
Niektóre przekłady z imieniem niezastąpionym tytułami:
- Biblia przekładu Valera (hiszpański, wyd. 1602)
- Biblia przekładu Almeida (portugalski, wyd. 1681)
- Biblia łacińska (niemiecki, wyd. 1575)
- Elbeffelder Bibel (niemiecki, wyd. 1871)
- American Standard Version (angielski, wyd. 1901). W wydaniu 'Revised' z 1952 powrócono do tradycji zastąpienia.
- The Bible in Living English (angielski, wyd. 1972)
- Biblia jerozolimska (angielski, francuski i inne, wywarła wielki wpływ na I wydanie Biblii Tysiąclecia)
Imię Boga w polskich przekładach:
- Biblia nieświeska (Szymon Budny, 1574, ariańska). Imię Boże w formie "Jehowa" występuje 11 razy w Mateusza 1:20, 22, 23,; 2:13, 15, 19; 4:7, 10,; 5:35; 22:37, 44.
- Psałterz Dawidów (Jan Kochanowski, 1579, poetycki). Imię Boże w formie "Jowa" występuje w Psalmie 119:65, 108, 150, 159.
- Biblia Jakuba Wujka (wyd. 1599, katolicka). Imię oddane jako "Adonai" w Księdze II Mojżeszowej 6:3. Imię "Jehowa" (w wyd. 1599) lub "Jahwe" (w wyd. 1962) występuje tylko w przypisach.
- Biblia gdańska (wyd. 1632, luterańska). Imię Boże w formie "Jehowa" występuje w Księdze II Mojżeszowej 6:3.
- Biblia warszawska ("Nowy Przekład" Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego, tzw. brytyjka, wyd. 1975, protestancka). W większości wydań Imię Boże w formie "Jahwe" występuje jeden raz w Księdze 2 Mojżeszowej 6:3 (wydanie małe). W innych wydaniach (średnie) w 2 Mojżeszowej 3:14, 6:3; w 4 Mojżeszowej 14:35, w Izajasza 40:10, 48:17.
- Biblia Tysiąclecia (wyd. 1965 i następne, katolicka). Imię "Jahwe" w I wydaniu (1965) występuje w całym Starym Testamencie z wyjątkiem Księgi Psalmów. W wydaniu II (1971) również w Psalmach (łącznie około 6000 razy). Począwszy od wydania III (1976), zgodnie z decyzją polskiego episkopatu, w większości miejsc imię Jahwe zastąpiono tytułem "Pan", z wyjątkiem kilku wersetów (np. Psalm 83:19). Imię pozostawiono jednak w przypisach.
- Przekład Katolickiego Uniwesytetu Lubelskiego (tzw. Biblia lubelska, wyd. 1971, katolicka). Imię "Jahwe" występuje 6823 razy w całym Starym Testamencie.
- Biblia Poznańska (wyd. 1982-1987, katolicka). Imię "Jahwe" występuje w całym Starym Testamencie.
- Przekład Nowego Świata (wyd. 1997, Świadkowie Jehowy) Imię Boże w formie "Jehowa" występuje w sumie 7210 razy w całej Biblii (6973 razy w Starym Testamencie i 237 razy w Nowym Testamencie).
- Biblia Warszawsko-Praska (przekład biskupa K. Romaniuka, wyd. 1998, katolicka). Imię Boże "Jahwe" występuje często w wielu księgach Starego Testamentu (ponad 3500 razy, więc w około połowie miejsc w stosunku do tekstu hebrajskiego; imienia "Jahwe" brakuje we fragmentach przewidzianych do publicznego czytania liturgicznego).
- Współczesny przekład (Nowy Testament, wyd. 1991, BiZTB). "Jahwe" w Łukasza 1:78.
Wymowa
Wymowa w ciągu wieków
W starożytności poza hebrajskim tetragramem imię JHWH zapisywano w różnych wersjach: Jevo (Sanchuniathon), Jao lub Jaho (Orygenes, Diodor Sycylijczyk, Macrobius, Klemens Aleksandryjski, Hieronim), Jabe, Jabai lub Jahe (Pięcioksiąg samarytański, Epifaniusz, Teodoret), Jaoth (Ireneusz z Lyonu), Jehieh (Jakub z Efezu). Żydowscy kopiści Pisma Świętego, Masoreci (VI - X w.), którzy opracowali znaki samogłoskowe pisma hebrajskiego, zapisywali imię jako Jehwah, Jehwih, Jehowah (według najstarszego pełnego rękopisu Biblii hebrajskiej z 1008 roku, tzw. Kodeks Leningradzki).
Zlatynizowana wersja imienia pojawiła się po raz pierwszy ok. 1270 roku w łacińsko-hebrajskim dziele broniącym katolicyzmu przez judaizmem zatytułowanym "Pugio fidei" (Sztylet wiary), napisanym przez dominikanina Raymundusa Martini. Imię występuje tam w formie Yohoua (w późniejszych przedrukach jako Jehova). Powstałe w 1303 roku w podobnym celu dzieło Victora Porcheta "Victoria Porcheti adversus impios Hebraeos" (Zwycięstwo Porcheta nad bezbożnymi Żydami) podawało wymowę: Iohouah, Iohoua, Ihouah. W roku 1518 franciszkanin Petrus Galatinus, spowiednik papieża Piusa IV, opublikował rozprawę "De arkanis Catholicae Veritatis" (O tajemnicach prawdy powszechnej), w której imię wielokrotnie oddawał w formie Iehoua. Zapisy te najprawdopodobniej inspirowane były wersją masorecką.
W wieku XVI, w dobie rozwoju Reformacji i protestantyzmu, upowszechnił się łaciński zapis Iehova (stąd bezpośrednio polskie "Jehowa") zarówno wśród protestantów, jak i katolików (wcześniej u żydów). Wersja ta trafia do łacińskich (nie-katolickich) oraz narodowych przekładów Biblii, do sztuki i literatury religijnej i świeckiej. Wersja Jehowa dominuje w chrześcijaństwie aż do początków XX wieku (zobacz "Encyklopedia Katolicka"[1] z 1910 r.: "Jehowah - The proper name of God in the Old Testament"). Jeszcze w latach 20. katoliccy uczeni stosowali oficjalnie formę "Jehowa" (np. ks. biskup dr Antoni Szlagowski w dziele "Nowy Testament Jezusa Chrystusa", wyd. 1928 r., Wydawnictwo Księży Jezuitów, str. 570). W wieku XIX protestanccy bibliści zaproponowali inne wersje niż "Jehowa" ("Jahva", "Jahava"). Zrekonstruowaną transkrypcję Jahvé, która zyskała popularność mniej więcej w połowie XX wieku ustalił protestancki racjonalista H. Ewald (za podstawę tej rekonstrukcji posłużyła wersja samarytańska). Hipotezę tę w roku 1936 zaatakował katolicki biblista ksiądz Tadeusz Radkowski w wydanej przez siebie publikacji "Hebrajskie Imiona Boże", w której broni formy "Jehowa" (publikacja ta posiada imprimatur). Z czasem Kosciół katolicki przychylił się całkowicie do wersji "Jahwe".
Trzeba jednak zaznaczyć, że część specjalistów na podstawie teoforycznych imion hebrajskich podaje inną formę wymowy niż Jehowa czy Jahwe. Proponowane są wersje: Jahowah, Jahoh, Jahou, Javo, Jova, Jauoh, Jehuah, Jahuah. Dodatkowym dylematem jest wymowa występującej w tetragramie spółgłoski ו (waw), którą w starożytności Żydzi czytali najprawdopodobniej jak polskie spółgłoskowe "u" lub "ł" i angielskie "w" (porównaj angielską wymowę "Jehovah" - dżehowa i "Yahweh" - jahłe).
Rastafarianie używają do dziś skróconej formy Jah zaczerpniętej ze staroangielskiego tłumaczenia Biblii, tzw. King James Version (KJV), opublikowanej w 1611 roku i popularnej na Jamajce (od Hallelu-Jah czyli "chwalcie Jah", polskie Alleluja).
Zakaz wymawiania
Najpóźniej w I wieku n.e. judaizm nawiązując do przykazania: "Nie będziesz wzywał imienia Jahwe Pana w błahych rzeczach" (Wj 20,7) zakazał wymawiania tego imienia. Talmudyczny traktat Sanhedrin ostrzegał, że nie ma udziału w przyszłym świecie ten, kto wymówi Imię. Dosłowne przestrzeganie tego zakazu spowodowało, że nie są znane samogłoski, których używano do pierwotnej wymowy. (Sposób wymowy był znany aż do roku 70, ale tylko wyższym kapłanom, po to aby arcykapłan mógł zwokalizować to Imię w święto Jom Kipur, czemu towarzyszyła prostracja wszystkich zgromadzonych w Światyni). W rabinicznym judaizmie zakaz wymawiania imienia JHWH jest nadal rygorystycznie przestrzegany.
Liczne kontrowersje otaczają właściwe brzmienie tego imienia. Spowodowane to zostało faktem, że w starożytnym języku hebrajskim nie zapisywano samogłosek, gdyż wynikają one z ogólnej struktury języka i można się ich łatwo domyślić - zwłaszcza w prostych słowach codziennego użytku takich jak "Ja", "jestem" itp. Choć Masoreci dokonali pełnej i do dziś obowiązującej wokalizacji tekstu Tory, w żadnym jego miejscu nie nanieśli właściwych samogłosek na imię Boga. Według większości biblistów wymowa "Jehowa" powstała w średniowieczu poprzez dodanie do tetragramu JHWH samogłosek z hebrajskiego "Adonaj" (Nasz Pan), którym Żydzi zastępowali JHWH czytając Biblię. Daje to słowo: JaHoWaH - Jehowah. Forma Jahwe jest chyba obecnie najpopularniejsza. Ciekawe wyniki daje badanie wymowy słów zawierających skrótową formę imienia Bożego, występującego np. w zwrocie Hallelujah (Alleluja) - "Chwalcie Jah" lub imieniu Jehoszua (Jezus) - "Jeh jest ratunkiem". Pierwsze wskazywałoby bardziej na formę Jahwe, drugie na formę Jehowa.
Brzmienie Jahwe jest z dużym prawdopodobieństwem prawidłowym sposobem wymawiania oryginalnego, hebrajskiego słowa, gdyż wynika w logiczny sposób z wymowy hebrajskich słów "Ja" i "Hwe", co do których starożytnej wymowy nie ma większych wątpliwości, gdyż w hebrajskim po głosce "J" prawie zawsze występuje "a", a po głosce "Hw" prawie zawsze występuje "e". Przyznać jednak należy, że w imionach, w skład których wchodzi np. Jehoszua, Jirmeiahu, spotyka się zmienne samogłoski, nie da się więc ustalić jakich używali Izraelici. Zaznaczyć należy jednak, że w fenickim tekście podano imię Boga Izraela jako "Ave". Warto też zwrócić uwagę, że z uwagi na różnice w wymowie poszczególnych samogłosek w językach współczesnych brzmienie używanych form najczęściej i tak nie ma nic wspólnego z brzmieniem oryginalnym.
Hasło "Jahwe" z encyklopedii Ultima Thule (1933)
Jahwe, Bóg Izraela. Imienia jego Żydzi starali się nie wymawiać, aby:
- nie profanować świętego imienia,
- uniemożliwić używanie go do celów magicznych,
- uniknąć posądzenia o politeizm, gdyż jeżeli Bóg posiada imię własne, to znaczy, że są i inni bogowie, od których trzeba go wyróżnić imieniem.
Niektórzy późniejsi pisarze Starego Testamentu używają wyrazu Elohim — bóg. Aż do upadku Jerozolimy w 70 r n.e. imię Jahwe było jednak wymawiane podczas nabożeństwa w świątyni, ale tak cicho, aby je zagłuszył głośny śpiew kapłanów. Po tej dacie używane było już tylko w magicznych papirusach i w zaklęciach egzorcystów, którzy przypisywali mu wielką czarodziejską siłę. Szkoła rabinistyczna, spotykając w piśmie wyraz Jahwe, czytała zawsze Adonai - Pan. Poza Starym Testamentem spotyka się nazwę Jahwe tylko raz, na tzw. kamieniu moabickim. Jahwe jest niewątpliwie bóstwem hebrajskim. Przypuszczenia, że był pierwotnie bóstwem kanaaneńskim lub nawet babilońskim („Jau"), są pozbawione poważniejszych podstaw.
JHWH użyte poza Biblią
Stela Meszy
Starożytna inskrypcja z IX wieku przed Chrystusem zawiera najstarszą wzmiankę o JHWH jako bóstwie czczonym przez wrogich Moabowi Izraelitów. W liniach 17 i 18 czytamy:
- 17i zabrałem stamtąd [na-? / pale-?]
- 18-czynia? / -niska? Jahweh i zaciągnąłem je przed oblicze Kemosza
Imię to jest zapisane w alfabecie paleohebrajskim (podobnym do fenickiego) dokładnie tak jak występuje w hebrajskich pismach Starego Testamentu: יהוה.
Występowanie w sztuce
Literatura: Wyraz Jehowa powszechnie występował w literaturze, zwłaszcza w XIX wieku. Spotykamy go m.in. w utworach poetyckich Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego i Cypriana Kamila Norwida. Występuje w "Quo vadis" Henryka Sienkiewicza. W przeszło 30 dziełach umieścił to słowo Victor Hugo i tak jak Lamartine napisał też wiersz zatytułowany "Jehowa". Jan Kochanowski użył formy Jowa w Psalterzu Dawidowym.
W roku 1940 młody Karol Wojtyła (późniejszy papież Jan Paweł II) napisał dwa dramaty na motywach biblijnych zatytułowane "Hiob" i "Jeremiasz - drama narodowa", w których wielokrotnie występuje imię Jehowa.
Film i muzyka: W zakończeniu słynnej opery Giuseppe Verdiego "Nabucco" chór Żydów śpiewa: "Geova!". Steven Spielberg w filmie fabularnym "Indiana Jones i Ostatnia Krucjata" z Harrisonem Fordem i Sean'em Connery w rolach głównych także zawarł imię w formie "Iehovah" w jednej z końcowych scen filmu. Na ostatniej płycie zespołu U2 "How to Dismantle an Atomic Bomb" ostatni utwór nosi tytuł "Yahweh".
Malarstwo, architektura i inne: W wiekach XVI - XVIII tetragram lub forma Jehowa były powszechnie stosowane w Europie jako przedmiot inwokacji i jednocześnie element dekoracyjny w architekturze, malarstwie i rzeźbie. Występowały na herbach, uzbrojeniu, monetach, rzeźbach, obrazach, pieczęciach, w utworach literackich i muzycznych. Imię Jehowa występuje trzykrotnie w cytacie z Księgi Ezechiela 37:4-6 na epitafium w Kościele Mariackim w Gdańsku. W gdańskim Ratuszu w ozdobnej "Sali czerwonej" wielokrotnie występuje tetragram i wersja Jehowa na umieszczonych tam obrazach symbolizujących ideały Miasta Gdańsk. Imię Jehowa, można też zobaczyć zwiedzając Zamek Orawski na Słowacji, na płaskorzeźbie z herbem rodziny Tchurzów w dziedzińcu. Widnieje ono również w katedrze w Kamieniu Pomorskim w napisie umieszczonym pod organami zaraz nad wejściem głównym. Pomnik Jezusa na jasnogórskich błoniach w Częstochowie także przedstawia to imię w formie tetragramu. Tetragram i wersja Jehowa spotykana jest często na monetach z XVI i XVII wieku, zwłaszcza gdańskich, śląskich, niemieckich i szwedzkich.
Bibliografia
- Zenon Ziółkowski - Najtrudniejsze stronnice Biblii, PAX 1997
- Leksykon pojęć teologicznych i kościelnych, WAM, 2002
- ABC chrześcijanina, Mały Słownik, Verbinum, 1999
- Jan Maria Szymusiak SJ, ks. Marek Starowieyski: "Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa", KŚW, 1971
- Katolicka Encyklopedia New Adwent
- Encyklopedia Britanica
Źródła internetowe:
- Hasło w Encyklopedii Katolickiej z portalu New Advent Catholic (en)
- Hasło z Encyclopedia Britannica wyd. 11 (en)
- Hasło z Encyclopedia Judaica (en)
- Hasło Imię Boga w Encyklopedii OKIEM
