شطرنج

از ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد.

شَطرَنج بازی دو نفره ‌ای ست که بر روی یک صفحه با 64 خانه به وسیله 32 مهره (16 مهره سفید و 16 مهره سیاه ) انجام می شود.

فهرست مندرجات ۱ پیشینه ۲ صفحه ۳ مهره‌ها ۳.۱ پیاده ۳.۲ اسب ۳.۳ فیل (پیل) ۳.۴ رخ ۳.۵ وزیر (فرزین) ۳.۶ شاه ۴ حرکتهای استثنایی در شطرنج ۴.۱ قلعهٔ شاه یا قلعهٔ کوچک ۴.۲ قلعهٔ وزیر یا قلعهٔ بزرگ ۴.۳ آن پاسان ۵ درجات شطرنج‌بازان ۶ استادان بزرگ شطرنج ایران ۷ داوران بین‌المللی ایران[1] ۸ جستارهای وابسته ۹ پانویس ۱۰ منبع ۱۱ پیوند به بیرون

[ویرایش] پیشینه

واژه «شطرنج»تلفظ فارسی «چاتورانگا » است کلمه ای که در زبان سانسکریت برای نام گذاری این بازی به کار برده می شود، جایی که معمولا از آن به عنوان نخستین زادگاه این بازی یاد می شود. اگر چه بازیهای مشابهی در کره، چین، ژاپن و تایلند رواج داشته است اما شطرنج امروزی به این بازی هندی برمی گردد که در دوره ساسانیان وارد ایران شده و آنگاه در کشورهای اسلامی، اروپا و روسیه تکامل پیدا کرده است. برخی شطرنج را یک سرگرمی میدانند وعده ای دیگر آن را یک ورزش رزمی ذهنی محسوب می کنند. موفقیت در این ورزش بیش از هر چیز به توان تحلیل و فهم انتزاعی ذهن وابسته است.

[ویرایش] صفحه

حتما صفحهٔ شطرنج را دیده‌اید. یک صفحهٔ ۸ در ۸ خانه که یکی در میان سیاه و سفید هستند. اگر می‌خواهید طبق استانداردهای بین المللی صفحه را نشانه‌گذاری کنید، دستور زیر را پیش بگیرید. صفحه را روی میز بگذارید و به آن نگاه کنید! حالا ردیفی که نزدیک به شماست یعنی ضلع پائین مربع را نگاه کنید! خانه‌ای که در منتها الیه سمت راست و در آخر و سمت راست قرار دارد را نگاه کنید! اگر سفید بود که هیچی، اما اگر سیاه بود لطفا ۹۰ درجه صفحه را بچرخانید تا شماره گذاری را شروع کنیم!

حالا که آخرین خانه سمت راست و پایین سفید شده، آن را H, و تا سمت راست به عقب تا A آنها را شروع به نامگذاری کنید. شماره‌ها را داخل خانه‌ها ننویسید زیر خانه‌ها بنویسید. حالا از سمت راست و همان پایین یعنی کنار همان خانه‌ای که باید سفید باشد را ببینید، کنار خانهٔ اول را ۱ بنامید و تا آخر که ۸ باشد آن را ادامه بدهید. حالا شما یک صفحهٔ شطرنج علمی دارید و بهتر می‌توانید شطرنج بیاموزید، بازی استادان را ببینید، تجزیه و تحلیل کنید، واریانتها را آموخته حفظ کرده و بازی تان را ثبت کنید. نکته دیگر در رابطه با نوشتن نام هر مهره‌است که در پایین امده‌است.

نام	حرف	نگاره
سرباز	P
اسب	N
فیل	B
رخ (قلعه)	R
وزیر (فرزین)	Q
شاه	K

• سرباز (پیاده)

• اسب؛ مدرنN - کلاسیک C (ایتالیایی)

• فیل؛ مدرن B - کلاسیک F (ایتالیایی)

• رخ (قلعه)؛ مدرن R - کلاسیک T (ایتالیایی)

• وزیر(فرزین)؛ مدرن Q - کلاسیک D (ایتالیایی)

• شاه؛ مدرن K - کلاسیک R (ایتالیایی)

انواع مهره‌های این بازی هستند. شخصی برنده‌است که بتواند شاه حریف را با خطر زدن( کیش) مواجه کند به طوری که حریف راهی برای «رفع کیش» نداشته باشد.

[ویرایش] مهره‌ها

[ویرایش] پیاده

یا سرباز ضعیف‌ترین مهرهٔ بازیست که هر کدام از بازیکنان (سیاه یا سفید) ۸ عدد از آن دارند که در ردیف یکی مانده به آخر قرار می دهند. پیاده به جز حرکت اول که می‌تواند ۲ خانه مستقیم به جلو برود، بقیهٔ حرکتها را باید خانه به خانه انجام دهد. پیاده بعد از رسیدن به آخرین ردیف در خانهٔ حریف اختیار دارد به یک مهرهٔ دیگر (به جز شاه) بنا بر خواست بازیکن ( که معمولا وزیر است ) تبدیل می شود. سرباز تنها مهره‌ای ست که به همان شکلی که حرکت می‌کند (مستقیم به جلو) مهرهٔ حریف را نمی گیرد بلکه می‌تواند مهره‌هایی را که در دو خانه چپ و راست خانه‌ جلوی خود هستند را بگیرد. همین طور پیاده تنها مهره ای ست که قادر نیست به خانه‌ای که قبلا در آن مستقر بوده و از آن رفته برگردد و فقط به سمت جلو پیش می رود.

[ویرایش] اسب

اسب مهره‌ای ست که به همراه فیل از آنها به عنوان سوار سَبُک یاد می‌شود. ارزش اسب برابر سه و نیم واحد پیاده‌است. حرکت اسب به صورت ۲ خانه به سمت‌های جلو، عقب، راست و چپ و یک خانه در جهت عمود بر آن (برای عقب و جلو به سمت‌های راست و چپ و برای راست و چپ به سمت‌های عقب و جلو) خواهد بود. یعنی اگر اسب ۲ خانه به سمت جلو رفت حرکت خود را با یک خانه‌ به چپ یا راست ادامه می دهد و در واقع مسیر را می شکندو حرکتش را به مانند حرف L لاتین انجام می دهد. اسب تنها مهره شطرنج است که مانعی برای حرکت او وجود ندارد و در صورتی که خانهٔ مقصد تحت اشغال نباشد، بدون هیچ مشکلی به آنجا برود. ( به اصطلاح می تواند بپرد )

[ویرایش] فیل (پیل)

فیل یکی دیگر از سوارهای سَبُک بازی شطرنج است که ارزش غیر رسمی آن توسط استادان فن، سه و نیم پیاده ارزیابی می‌شود. فیل مهره‌ای است که می‌تواند به صورت اریب و در صورتی که مانعی نباشد یا خانهٔ مقصد مشغول نباشد، به طور نامتناهی و طولانی، به خانه‌ای در دوردست بنشیند. همانند اسب، هر طرف سیاه یا سفید ۲ فیل دارند که با توجه به چیدمان آنها در صفحه، یکی از آنها در خانهٔ سفید جای می‌گیرد و دیگری در سیاه. از آنجا که هیچ فیلی امکان ندارد از مسیر اریب خود که همیشه دارای یک رنگ است خارج شود، پس یکی از فیلها فیل سفید نام دارد و دیگری فیل سیاه.

[ویرایش] رخ

رخ مهره ای قوی‌ در شطرنج محسوب می‌شود که به حضور آن به ویژ ه در انتهای بازی راهگشاست. رخ به همراه وزیر «سوارهای سنگین» نامیده می‌شوند. هر بازیکن شطرنج 2عدد رخ در اختیار دارد و در مجموع ۴ رخ در کل صفحه موجود است که هر کدام در یکی از چهار گوشهٔ صفحهٔ شطرنج (A۱, A۸, H۱, H۸) قرار می گیرند. رخ در شطرنج به صورت عمودی و افقی حرکت می‌کند و می‌تواند در صورت نبودن مانع یا اشغال خانهٔ مقصد، یک ستون یا یک ردیف کامل را هم طی کند.

[ویرایش] وزیر (فرزین)

وزیرها قوی‌ترین مهره‌های شطرنج محسوب می‌شوند. قدرت یک وزیر برابر با ۹ پیاده ارزیابی می‌شود. این مهرهٔ ارزشمند که نبود او خانمان سوز است، به ۲ صورت اریب و مستقیم (عمودی یا افقی) حرکت می‌کند و به همان ترتیب مهره‌ای را می‌گیرد. هر یک از طرفین بازی شطرنج فقط یک وزیر دارند. وزیرها بین شاه و فیل قرار می‌گیرند یعنی وزیر سفید در خانهٔ D۱ و وزیر سیاه در همان ستون در خانهٔ D۸.

[ویرایش] شاه

حیاتی‌ترین مهرهٔ بازی ایست که در واقع حضور تمام مهره‌های شطرنج برای دفاع از شاه خود و حمله یا تخریب مستقیم یا غیر مستقیم شاه حریف هست. شاه فقط می‌تواند به تمامی اطراف و خانه‌های مجاور خود برود. نکته‌های مهم در رابطه با شاه:

• بین ۲ شاه همیشه باید لااقل یک خانه فاصله باشد.
• در صورت این که شاه توسط هر یک از مهره‌های شطرنج (غیر از شاه حریف) مورد تهدید قرار گرفت، اصطلاحا کیش شده و ۳ راه (برای اسب ۲ راه) برای «رفع کیش» وجود دارد.
  • ۱-حرکت دادن شاه
  • ۲-گرفتن مهرهٔ تهدید کننده
  • ۳-گذاشتن مانع در مسیر تهدید مهرهٔ تهدید کننده شاه.

از آنجا که اسب مانعی برای حرکت نمی‌شناسد، بنا براین رفع کیش با حربه آخر امکان ندارد.

[ویرایش] حرکتهای استثنایی در شطرنج

[ویرایش] قلعهٔ شاه یا قلعهٔ کوچک

حرکتی که درصورت وجود شرایط زیر، شاه ۲ خانه به سمت رخ می رود و رخ به خانهٔ بعد از شاه و آن سمت دیگر شاه می‌رود. این حرکت حداکثر یک بار در بازی و در صورت برقراری ۳ شرط زیر انجام می‌شود: ۱-شاه و رخی که می خواهد قلعه برود تا آن لحظه حرکتی نکرده باشند. ۲- بین شاه و رخ هیچ مهره‌ای نباشد. ۳-شاه و محل عبور وی در هنگام انجام این حرکت نباید با خطر مهره‌ای از حریف رو به رو باشد.(در معرض کیش باشد.) اگر شرایط بالا برقرار بود، حرکت قلعه عبارت است از عبور شاه از خانهٔ مجاور خود به سوی رخ و قرار گرفتن شاه در خانهٔ بعدی و قرارگرفتن رخ در خانهٔ مجاور شاه (همان خانه‌ای که شاه از آن عبور کرده یا به اصطلاح «از رویش پریده»).

[ویرایش] قلعهٔ وزیر یا قلعهٔ بزرگ

درست مانند قلعهٔ شاه‌است ولی در سمت دیگر، یعنی عمل قلعه رفتن با رخ سمت وزیر انجام می‌پذیرد.

[ویرایش] آن پاسان

این لغت فرانسوی به معنی در حال حرکت است. به وقتی گفته می‌شود که سرباز می‌تواند در حرکتی که مقصدش سرباز حریف نیست، سرباز حریف را بگیرد.

اگر سرباز یکی از طرفین در ردیف پنجم خود (ردیف چهارم حریف) باشد و سرباز حریف در یکی از دو خانه چپ و یا راست آن باشد، می‌تواند به پشت سرباز حریف رفته و آن را بگیرد.

[ویرایش] درجات شطرنج‌بازان

در شطرنج امتیازی با نام انگلیسی Rating وجود دارد که به هر بازیکن توسط مرجع‌های مختلف اختصاص داده می‌شود. این امتیازها ممکن است متفاوت از هم باشند. درجه‌های استادی نیز به شرح زیرند:

• استاد بزرگ عنوانی ست که فیده از سال 1950 به شطرنجبازی که به بالاترین سطح مهارت در بازی رسیده است اعطا می کند. شرط تصاحب این عنوان معمولا رسیدن به ریتینگ 2500 است. گرچه در سال 1950 تنها 39 نفر به دریافت این لقب مفتخر شدند اما هم اکنون بیش از 900 استاد بزرگ در سراسر دنیا وجود دارند . سرگئی کارژاکین از اکراین با دست یابی به این عنوان در سال 2002 در حالی که فقط 12سال و7 ماه داشت جوانترین استاد بزرگ شطرنج تاکنون است.
• استاد بزرگ زنان ( WGM )این عنوان منحصرا برای بانوانی که در سطحی میان استاد فیده و استاد بین المللی قرار دارند در نظر گرفته می شود.
• استاد بین‌الملی
• استاد فیده

[ویرایش] استادان بزرگ شطرنج ایران

• احسان قائم‌مقامی (GM)
• الشن مرادی ابدی (GM)
• شادی پریدر (اولین استاد بزرگ زنان ایران (WGM))

[ویرایش] داوران بین‌المللی ایران^[1]

1. اسکندری، فریدون
2. اکبر زاده، غلامحسین
3. باقری اکبر
4. برادری ازغد، تقی
5. پورشاهماری، حمید رضا
6. پهلوان زاده، مهرداد
7. خواجه‌ای،سیاوش
8. سالور، حسینقلی
9. صفرزاده، اسماعیل
10. کاظمی آشتیانی، حسین
11. کنعان آذر، ناصر
12. گلشنی، حسین
13. گلکار، آبتین
14. مرتضوی، سید محمد کاظم
15. مصلحی، سید عبدالله
16. مظفری، علیرضا
17. نجیب، ابوالقاسم
18. دستجردی، وحید
19. هنری، کاوه

[ویرایش] جستارهای وابسته

• تاریخچه شطرنج
• قوانین شطرنج
• قهرمانان شطرنج جهان

[ویرایش] پانویس

1. ^  وب‌گاه شطرنج ایران.

[ویرایش] منبع

• وب‌گاه رسمی فدراسیون شطرنج ایران
• آموزش شطرنج (انگلیسی)
• مایزلیس، ایلیالویچ _ تئوری بنیادی شطرنج _ رضا رضایی _ 1376

[ویرایش] پیوند به بیرون

• وب‌گاه رسمی فدراسیون شطرنج ایران
• وب‌گاه رسمی فدراسیون جهانی شطرنج