Australia

Wikipedia(e)tik


Bandera	Armarria

Lema nazionala: Ez du

Ereserkia: Advance Australia Fair

Hiriburua Canberra
35°15′H - 149°28′E

Hiri handiena Sydney

Hizkuntza ofiziala(k) Ingelesa (de facto)

Gobernua

Erregina
Gobernadore orokorra
Lehen Ministroa

Monarkia konstituzionala
Elixabete II
Michael Jeffery
John Howard

Independentzia
Konstituzioa
Westminsterreko Estatutua
Australia Act 1901eko urtarrilaren 1a
1931ko abenduaren 11
1986ko martxoaren 3a

Azalera
- Guztira
- ur % 7,741,220 km² km² (6)
1

Biztanleria
- Estimaketa 2006
- Errolda 2001
- Dentsitatea 20,555,300 (53)
18,972,350
2,6/km² biztanle/km² (224)

Dirua Australiako dolarra (AUD)

Ordu eremua
- Udan (DST) Ezberdinak (UTC +8tik +10era)
Ezberdinak (UTC +8tik +11ra)

Interneteko domeinua .au

Telefono aurrizkia +61

Gentilizioa australiar

Australia munduko herrialdeetan seigarren handiena da (azaleran), eta izen bereko uharte-kontinentea okupatzen duen herrialde bakarra. Australiaren barne Tasmaniako uhartea ere sartzen da, hegoaldean kokatua, baita beste uharte txiki batzuk ere.

Australiak 1901. urtean lortu zuen independentzia Britainia Handitik.

[aldatu] Geografia

Sakontzeko, irakurri: Australiako geografia

Australia satelite bidezko irudi batean

Australiak 7.686.850 km²ko azalera du eta Indo-australiar plakaren gainean kokatzen den kontinente bat da. Timor eta Arafurako itsasoak bereizten dute Asiatik.

Lurraldearen heren bat Kaprikornioko Tropikoren iparraldean dago eta ekialdean dagoen mendilerroak haizea eteten du. Hori dela eta lurraren %70a idorra da, ia-ia inor bizi ez delarik. Lurraren %20a basamortua da.

Populazio gehiena kostaldean bizi da, batez ere ekialdeko kostaldean, non klima hobea dagoen. Iparraldean klima tropikal hezea dago eta Tasmaniako hegoaldean klima hotza. Hala ere arraroa da elurra egitea.

[aldatu] Izenaren jatorria

Australia izena latinezko Australis izenetik dator, Hegoalde esan nahi duena. Erromatarren garaian Hegoaldeko lurralde ezezagua izenarekin ezagutzen zen kondaira bat zegoen (terra australis incognita) eta Erdi Aroko geografoek askotan jartzen zuten horrela deitutako kontinente bat.

1639an Herbehereetako hitza zen Australische erabili zen hegoaldean aurkitatu lur berrientzat. 1693 lehen aldiz erabili zen Australia hitza ingelerara itzuli zenean Les Aventures de Jacques Sadeur dans la Découverte et le Voyage de la Terre Australe, 1692eko eleberri frantziarra, Gabriel de Foignyk idatzia. Alexander Dalrymplek berriro erabili zuen 1771ean, Hego Pazifiko osoaren inguruan hitz egiten zuelarik. 1793, George Shaw eta Sir James Smithek Zoology and Botany of New Holland argitaratu zuten eta bertan "lurralde zabala, edo hobe kontinentea, Australia, Australasia edo Holanda Berria" idatzi zuten.

1814an Matthew Flindersek idatzitako A Voyage to Terra Australis liburuak "Australia" izena ezagun egin zuen. Gizon honek lehen aldiz eman zion bira osoa Australiari. Tituluan Terra Australis erabiltzen bazuen ere, liburu osoan zehar Australia hitza erabiltzen zuen. Lachlan Macquarie Hegoaldeko Gales Berriko Gobernadoreak izen hori erabili zuen Ingalaterrarekin egiten zituen harremanetan. 1817an izen hori hartzea gomendatu zuen eta 1824an onartu zen ofizialki izen hori erabiltzea.

[aldatu] Historia

Sakontzeko, irakurri: Australiako historia

Australiako historia duela 42.000-48.000 urtean hasi zen, hego-ekialdeko Asiatik abiatuta eta lurra nahiz itsasoa zeharkatuz gizakiak iritsi zirenean. Egungo australiar aborigenen arbasoak izan ziren. Gehienak ehiztari-biltzaileak izaten ziren. Ahozko kultura zabala edukita, lurra gurtzen zuten.

James Cook lotinantak 1770ean Australiako ekialdeko kosta Britainia Handiarentzat aldarrikatu zuen

Willem Janszoon nabigatzaile holandarrak Australia ikusi zuelako lehen aipamen fidagarria egin zuen 1606an, York lurmuturrako kosta ikusitakoan. XVI. mendean, holandarrek Holanda Berria deitzen zutenaren kosta kontrolpean zeukaten, baina koloniak kokatzeko saiorik ez zuten egin.

James Cook lotinantak 1770ean Australiako ekialdeko kostaren inguruan nabigatu zuen. Hegoaldeko Gales Berria (New South Wales) izena emanda, Britania Handiarentzat aldarrikatu zuen. Espedizioaren aurkikuntzek espetxe-kolonia ezartzeko gogoa piztu zuten. Britania Handiko lehen kolonia Australian Arthur Phillip kapitainak kokatu zuen Port Jacksonen, 1788ko urtarrilaren 26an. Data hori Australiako egun nazionala bihurtzekoa zen. Presoen etorrera 1840 eta 1864 bitartean bukatu zen.

Australiako aborigen populazioa 350.000 lagunekoa izaten zen europarren etorreran. Hurrengo 150 urteetan izugarri egin zuen behera, batez ere gaixotasun kutsakorrak, berkokapen behartuak eta desintegrazioa zirela kausa.

1855 eta 1890 bitartean, sei koloniek barneko politikaren gaineko eskumen gehienak jasotzen zituzten poliki, Britaniar Inperioaren barnean jarraituta. Hala ere, hamar urte asmoak gauzatzeko eman ondoren, 1901eko urtarrilaren 1ean, koloniak federatu ziren eta Australiako Commonwealth (Amankomuneko oparotasuna) jaio zen, Britaniar Inperioko agindupeko lurra oraindik ere. Askoren ustez, nazioaren jaiotza Lehen Mundu Gerrako Gallipoli gudan sortu zen, Australia eta Zeelanda Berriko porrotarekin batera. 1931ko Westminster Estatuturekin Australia eta Britania Handien arteko legezko lotura gehienak amaitu ziren.

Bigarren Mundu Gerraren ostean, Australiak Europako inmigrazioa babestu zuen. 1970eko hamarkadaz geroztik, Australia Zuria politika bukatutakoan, Asiako eta munduko beste tokietako inmigrazioa ere ongietorria izan da. Horren ondorioz, Australiako demografia, kultura eta irudia irauli dira. Aborigenei dagokienez, 1967ko erreferendumen ondoren, Gobernu Federalak aborigenak errespetatzeko politikak abian jarri ditu. Aborigenen lur-jabetza tradizionala onartu zuen Epaitegi Gorenak 1992an.

[aldatu] Politika

Sakontzeko, irakurri: Australiako politika

Australia monarkia konstituzional bat da eta gobernu parlamentario bat du. Elixabete II.a da Estatuburua, baina bertan Commonwealtheko beste estatu batzuetan duen paper ezberdina du. Erregina zuzenean ordezkatzen du Australiako Gobernadore Orokorra Australia osoan eta estatu bakoitzeko Gobernadoreak. Gobernadore Orokorrak botere handiak dituen arren gehien bat Lehen Ministroaren laguntza jasotzen du horiek aurrera eramateko.

[aldatu] Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: Australiaren banaketa administratiboa

Australia bi lurralde eta sei estatutan banatzen da:

Estatuta/Lurraldea	Azalera (km2)	Biztanleria (2003)	Dentsitatea (biz./km²)	Hiribura	Populazioaren % hiriburuan
Australiako Hiriburuaren Lurraldea	2 358 (8.)	308 700 (7.)	137 (1.)	Canberra	100%* (1.)
Hegoaldeko Gales Berria	800 642 (5.)	6 657 400 (1.)	8.32 (3.)	Sydney	63% (5.)
Victoria	227 416 (6.)	5 000 000 (2.)	44 (2.)	Melbourne	71% (4.)
Queensland	1 730 648 (2.)	3 729 000 (3.)	2.15 (5.)	Brisbane	46% (7.)
Hegoaldeko Australia	983 482 (4.)	1 522 500 (5.)	1.55 (6.)	Adelaide	73.5% (2.)
Mendebaldeko Australia	2 529 875 (1.)	1 952 280 (4.)	0.77 (7.)	Perth	73.4% (3.)
Tasmania	68 401 (7.)	478 400 (6.)	6.92 (4.)	Hobart	41% (8.)
Iparraldeko Lurraldea	1 349 129 (3.)	197 700 (8.)	0.15 (8.)	Darwin	54% (6.)