Letonia

Wikipedia(e)tik


Bandera	Armarria

Lema nazionala: Tēvzemei un Brīvībai
( Aberriarentzat eta Askatasunarentzat )

Ereserkia: Dievs, svētī Latviju!

Hiriburua Riga
56°58′ I 24°8′ E

Hiri handiena Riga

Hizkuntza ofiziala(k) Letoniera¹

Gobernua

Presidentea
Lehen Ministroa

Demokrazia parlamentarioa
Vaira Vīķe-Freiberga
Aigars Kalvītis

Independentzia
- Aldarrikatua
- Onartua Sobietar Batasunetik
1990 maiatzaren 4
1991 abuztuaren 21

Azalera
- Guztira
- ur % 64.589 km² (123.)
1,5%

Biztanleria
- Estimaketa 2005
- Errolda
- Dentsitatea 2.290.237 (138.)

35 biztanle/km² (137.)

Dirua Lats (Ls) (LVL)

Ordu eremua
- Udan (DST) UTC (UTC +2)
Bai (UTC +3)

Interneteko domeinua .lv

Telefono aurrizkia +371

Gentilizioa letoniar

¹biztanle guztiek Errusiera hitz egiten dute, baina ez da ofiziala, nahiz eta errusiar jatorriko gutxiengo zabal batek errusieraz bakarriz jakin

Letonia Europa ipar-ekialdeko estatua da, Europar Batasuneko kidea. Baltikoko hiru errepubliketako bat da eta hiriburua Riga du.

[aldatu] Geografia

Sakontzeko, irakurri: Letoniako geografia

Beste bi baltikoko errepublika ditu mugakide: Estonia iparraldean eta Lituania hegoaldean. Baita ere Errusia eta Bielorrusia ekialdean. Letoniak baso ugari ditu, 12.000 errekatik gora eta 3.000 laku txiki inguru. Orokorrean lurraldea nahiko laua da, punturik altuena Gaiziņkalns mendia da, 311 metro baino ez dituena.

Riga hiriburua Rigako Golkoaren barrenean kokaturik dago, Daugava ibaia itsasoratzen den tokian. Letoniak itsas klima dauka, udak freskoak izaten dira eta neguak hotzak.

[aldatu] Hiriak

Letoniako hiririk garrantzitsuenak honakoak dira:

Riga (747.200 biztanle 2004an)
Daugavpils
Liepoja
Jūrmala

[aldatu] Historia

Sakontzeko, irakurri: Letoniako historia

[aldatu] Erdi Aroa

Letoniarren arbasoak Itsaso Baltikoko ekialdean K. a. III. milurtetik bizi baziren ere, letoniarren gaineko lehen zantzu sendoak Erdi Arokoak dira, Migrazio Garaiakoak hain zuzen ere. Vikingoek Eskandinaviatik Antzinako Errusia edo Bizantziar Inperiorako bidean letoniar lurraldea zeharkatzen zuten, Daugava ibaiaz. Antzinako baltiarrek ere merkataritza sare horretan parte hartzen zuten. Letoniako kosta anbar zela kausa ezaguna zen. Toki askotan anbarrak urriak baino balio handiagoa zeukan.

X. mendean antzinako baltiarrek lau tribu osatu zituzten: kuroniarrak, latgalliarrak, seloniarrak eta semigalliarrak (letonieraz: kurši, latgaļi, sēļi and zemgaļi). Handiena latgalliarra zen.

XII. mendearen bukaeran, alemaniar merkatariekin batera, kristau apaizak ere iritsi ziren Letoniara, baltiar paganoak kristau bihurtu nahian. Baltiarrek sinemes eta praktika erlijioso berriak ez zituzten erraz onartu. Erromako Aita Santuak hori entzundakoan, horien kontrako gurutzada deitu zuen.

Alemaniarrek Riga 1201ean fundatu zuten. Pixkanaka Itsaso Baltikoren hegoaldeko hiri handiena bilakatu zen. Alemaniar gurutzatuen etorrerarekin batera, antzinako tribuen banaketa bukatu egin zen. XII. mendean alemaniaren mendeko konfederazioa, Livonia izenekoa, sortu zen. Letoniak eta Hegoaldeko Estoniak osatzen zuten Livonia.

Riga (1282an), Cēsis, Limbaži, Koknese eta Valmiera Hansan edo Ipar Alemaniarren Merkatarien Erakudean barnan sartu ziren. Hortik aurrera, ekialde eta mendebaldearen arteko salerosteko gune garrantzitsua bilakatu zen Riga.

[aldatu] Aro Modernoa

XVI. mendean aldaketa ugari egon ziren, Erreformaren etorrerarekin eta Livoniako gainbeherarekin batera. Livoniako Gerraren ostean (1558-1583) egungo Letonia Polonia-Lituania erresumaren menpean geratu zen. Lutertar fedea Kurzeme, Zemgale eta Vidzeme zonaldeetan onartu zen, baina katolikoen nagusitasunak Latgalen jarraitu zuen, gaur egun bezala.

XVII. eta XVIII. mendeetan, Poloniak, Suediak eta Errusiak elkarren kontra borrokatu zuten Baltikoren ekialdea menperatu nahian. Suediako Gustavo Adolfok Riga 1621ean hartu zuen. 1629ko Altmark Hitzarmenean, Vidzeme Suediaren mendean geratu zen. "Suediar Aroa" (letonieraz: zviedru laiki) gaur egun ere aginte onenaren sinonimoa da. 1721eko Nystad Hitzarmenak Vidzeme Errusiari eman zion. Latgale Poloniako lurraldea izan zen 1772 arte, Errusiarekin bat egin zuenean. Courlandia dukerrian, laurden bateko gutxiengo alemaniarrak letoniarren gehiengoa gobernatzen zuen. Lurralde hori "nobleziaren paradisua" bezala ezagutzen zen, nahiz eta 1795ean Errusiako probintzia bihurtu. Honela, egungo Letonia osoa Errusiako Inperioaren barnan geratu zen.

[aldatu] XIX. mendea

Errusiaren aginpean, Suediako arautegiari buelta eman zitzaion. Morroien askapena 1817an egin zen Courlandian eta 1819an Livlandian. Praktikan, halere, noblezia atera zen garaile morroiak lurrik gabe (eta ordainsaririk gabe ere) geratu zirelako.

XIX. mendearen hasieran, populazioaren %7 hiritarra zen; amaierarako %40. Biztanleria 720 000tik ia-ia bi milioira pasatu zen. Jatorrizkoak %90tik %68 igaro ziren. Hainbat laborarik lurra berreskuratu ahal izan zuten arren, 1897rako 591 000 nekazarik lurrik gabe jarraitzen zuten. Hiriko proletariatua ugaldu zen, burgesiaren boterea handitu ahala. Labur esanda, gizarte-egitura guztiz aldatu zen.

Letonia Gaztea mugimendua abian jarri zen XIX. mendearen erditik. Germaniarrek menperatzen zuten gizarte-ordenaren kontra eslavofilian bilatzen zuten laguntza. Hala ere, 1863ko Urtarrileko Matxinadaren ondoren, errusifikazioa hasi zen. Letonia Gaztea Korronte Berria ezkertiar mugimenduak ordezkatu zuen 1890eko hamarkadan. Herri ezinegonak 1905eko Errusiar Iraultzaz baliatuta lehertu zuen. Baltikoko probintzietan kutsu abertzalea ere izan zuen.

[aldatu] XX. mendea

Lehen Mundu Gerrak herrialdea birrindu zuen. Autodeterminazioaren eskaerak autonomian murriztu ziren hasiera batean. Alabaina, 1918ko azaroaren 18an independentzia osoa aldarrikatu zen Rigan. Letoniako Askapenerako Gerra etorri zen horren ostean, kaos handiko garaia. 1919ko udaberrirako hiru gobernu zeuden. Nolanahi ere, Alemania zein Errusiako armadak garaituta suertatu ziren.

[aldatu] Letoniako Errepublika Sozialista Sobietarra

Sakontzeko, irakurri: Letoniako Errepublika Sozialista Sobietarra

Letonia 1940tik 1991ra Sobietar Batasuneko errepublika izan zen, 1941-1944 epean ezik, Alemaniak inbaditu zuela. Garai honetan Letoniako Errepublika Sozialista Sobietarra izenarekin ezagutzen zen. 1980ko hamarkadatik aurrera autonomia handiagotu zitzaion eta 1990tik aurrera independentziaren aldeko aldarria berriro indartsu entzun zen, ahalik eta 1991an independizatu zen arte.

[aldatu] Independentziatik aurrera

Komunismoaren erorketarekin batera Letoniak mendebaldeko herrialdeekin egin zituen harremanak. Gaur egun NATOko kidea da eta 2004tik aurrera Europar Batasunakoa. 2003ko irailaren 20an erreferenduma egin zen eta %69,6ak Lituania eta Estoniarekin batera Europar Batasunan sartzea onartu zuten.

[aldatu] Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: Letoniaren banaketa administratiboa

Letonia, 26 barruti ezberdinetan banatzen da. Horrez gain, zazpi hiri daude, status desberdina dutenak.

[aldatu] Gobernua eta politika

Sakontzeko, irakurri: Letoniako politika

Letoniako parlamentuak ganbara bakarra du, 100 eserlekurekin. Saeima izena hartzen du eta bozka zuzenaren bitartez hautatzen da 4 urtetik behin. Presidentziarako hauteskundeak beste bozkaketa batean egiten dira lau urterik behin. Presidenteak lehen ministroa aukeratzen du eta honek exekutiboa eratzen du.

[aldatu] Letoniako ekonomia

Sakontzeko, irakurri: Letoniako ekonomia

Letoniako ekonomia batez ere nekazaritza, oihalgintza eta siderometalurgian oinarritzen da. Gaur egun turismoak ere pisua irabazten du herrialdeak duen historia dela eta. Komunismotik kapitalismora pasatzeak hainbat arazo ekarri ditu. Gaur egun langabezia %10a da eta defizit handia dago. Politika sozialak ere desagertzen ari dira.

Diru nazionala latsa da, eta hau 100 santamitan banatzen da.

[aldatu] Letoniako demografia

Sakontzeko, irakurri: Letoniako demografia

Letoniar jatorriko populazioa herriaren erdia gutxi gora behera da, baina gutxiengoa da Rigan. Errusiar jatorria dutenak %28,8a da eta gutxiengoak osatzen dute Bielorrusia, Ukrania, Lituania eta Poloniako herriek. 1998an onartutako legearen arabera nazionaliatea lortzea erraza da, tentsioak arintzeko asmoz. Mundu osoan hazkuntza demografiko txikiena duen herrialdea da, non populazioa urtero %1,5a jaisten den.