Карл Маркс
Зьвесткі зь Вікіпэдыі — вольнай энцыкляпэдыі.
Гэты артыкул прысьвечаны нямецкаму філёзафу і эканамісту. Па іншыя значэньні глядзіце Маркс (неадназначнасьць)
Карл Генрых Маркс (па-нямецку Karl Heinrich Marx, 5 траўня 1818 - 14 сакавіка 1883) - нямецкі эканаміст, філёзаф, палітычны журналіст, найбольш значны сацыялістычны і камуністычны мысьляр, стваральнік канэпцыі марксызма. Амаль не прызнаныя пры ягоным жыцьці, сацыяльныя і палітычныя ідэі Маркса атрымалі шырокі распаўсюд пасьля яго сьмерці. Яшчэ напрыканцы 1980-х гадоў амаль палова насельніцтва Зямлі жыла пры рэжымах, якія называлі сябе марксысцкімі.
Карл Маркс нарадзіўся ў Трыры ў сям'і юрыста. Яго продкі былі габрэйскімі рабінамі, але яго бацька Генрых (Гірш) Маркс прыняў хрост у эвенгеліцкай царкве, каб не згубіць пасаду. Сам Карл быў пахрышчаны ў шасьцігадовым узросьце.
Зьмест |
[рэдагаваць] Адукацыя
У 17 гадоў Маркс паступіў у Бонскі ўнівэрсытэт на юрыдычны факультэт. У той час у Маркса зьявілася першая цікавасьць да рамантызму і ўтапічнага сацыялізму.
Праз год бацька накіраваў Карла Маркса ў больш прэстыжны Бэрлінскі ўніфэрсытэт, дзе той правучыўся чатыры гады.
У Бэрліне Маркс тапіў пад уплыў філязофіі Геґеля і Фоербаха. Шмат часу ён праводзіў у кампаніі левых гегельянцаў на чале з Бруно Баўэрам. У 1841 Маркс абараніў дысэртацыю па адрозьненьнях натуфілязофііДэмакрыта і Эпікура.
[рэдагаваць] Пачатак кар'еры
Пасьля заканчэньня ўнівэрсытэту, Маркс разьлічваў атрымаць пасаду выкладчыка. Аднак, пасьля звальненьня Баўэра па палітычных матывах, Маркс стаў журнлістам у кёльнскай газэце Rheinische Zeitung, апазыцыйным выданьні, заснаваным райнскімі прамыслоўцамі-лібэраламі. Неўзабаве Маркс стаў рэдактарам газэты, якая чым далей, тым больш жорстка крытыкавала прускую манархію. У выніку ў траўні 1843 яна была зачыненая ўладамі пасьля публікацыі крытычнага артыкулу аб стане вінаробаў даліны Мозэля. Пасьля гэтага выпадку Маркс адыйшоў ад чыстай палітыкі і зацікавіўся таксама эканамічнай тэорыяй.
Улетку 1843 Карл Маркс ажаніўся з Жэньні фон Вэстфален, дачкой заснавальніка канцэрну Phillipps. Ад шлюбу нарадзілася 7 дзяцей, зь якіх выжылі 3: Жэньні Каралінэ Маркс, Ляўра Маркс і Элеанор Маркс.
У тым жа годзе Маркс напісаў вялікую працу з рашучай крытыкай гегельянскага апраўданьня сучаснай нямецкай дзяржавы. Пасьля таго, як ён не знайшоў работы ў Нямеччыне, Маркс эміграваў у Парыж.
[рэдагаваць] Эміграцыя
У Парыжы Маркс пазнаёміўся з Генрыхам Гайнэ, а потым - з Фрыдрыхам Энґельсам, сваім самым важным сябрам і паплечнікам. Энґельс зьвярнуў увагу Маркса на становішча рабочых, а таксама дзякуючы свайму бацьку, кампаньёну ў тэкстыльнай фірме ў Манчэстэры, пастаўляў Марксу практычную інфармацыю пра капіталістычную вытворчасьць і выступаў яго фундатарам.
У 1844 Маркс і Эгельс былі выгнаныя з Парыжу т тры гады правялі ў Брусэлі, дзе Маркс напісалі працы "Сьвятое сямейства" (крытыка Б. Баўэра), "Нямецкая ідэалёгія" (крытыка ідэяў Геґеля і гегельянцаў). У 1847 г. у Брусэлі выйшла кніга Маркса з крытыкай поглядаў Прудона - "Галеча філязофіі".
У 1845 г. Маркс выйшаў з прускага грамадзянства, калі прускія ўлады пачалі патрабаваць яго выдачы.
Адначасова Маркс займаўся арганізацыяй міжнароднага сеціва сувязяў паміж нямецкімі, францускімі і нямецкімі камуістамі і сацыялістамі і абмену інфармацыі. У 1847 г. пад час паездкі ў Ангельшчыну ён далучыўся да Лігі справядлівых, арганізацыі нямецкіх эмігрантаў-рамесьнікаў. На базе Лігі быў сфармаваны Міжнародны зьвяз камуністаў, і яго 2 кангрэс даручыў Марксу і Энґельсу скласьці праграму Зьвязу. Праграма была гатовая 21 лютага 1848 г. і стала вядомаю як "Манифест коммунистической партии".
Хутка пасьля гэтага пачаліся рэвалюцыі ў Францыі, Італіі, Аўстрыі. Маркс быў высланы з Бэльгіі і вернуўся ў Парыж па запрашэньню лібэральнага часовага ўраду. У сакавіку 1848 г. рэвалюцыя дасягнула Прусію, кайзэр Фрыдрых Вільгельм IV быў вымушаны стварыць абраны парлямэнт, дазволіць свабоду слова. Маркс вернуўся ў Кёльн і пачаў актыўную журналісцкую дзейнасьць у адноўленай Neue Rheinische Zeitung, заклікаў да канстытуцыйнай дэмакратыі і вайны з Расеяй.
Пасьля паразы рэвалюцыі Маркс быў высланы зь Нямеччыны. У рэшце рэшт ён у 1849 г. пасяліўся ў Лёндане.
[рэдагаваць] Жыцьцё і дзейнасьць у Лёндане
Умовы першых гадоў на эміграцыі былі вельмі цяжкімі. Сям'я Маркса трымалася толькі на выпадковых заробках і фінансавай дапамозе з боку Фрыдрыха Энґельса. Карл Маркс ня ўмеў рацыянальна выкарыстоўваць грошы сям'і.
У Лёндане выйшла праца Маркса "Клясавая барацьба ў Францыі з 1848 па 1850"; потым "18 брумэра Люі Банапарта".
З 1852 г. Маркс працаваў лёнданскім карэспандэнтам і дэ-факта рэдактарам эўрапейскага выданьня газэты "New York Tribune".
Адразу пасьля пераезду ў Лёндан, Маркс далучыўся да Зьвязу камуністаў. Вывучэньне эканомікі пераканала яго, што "новая рэвалюцыя магчымая толькі ў выніко новай крызы". Ён адыйшоў ад актыўнай палітычнай дзейнасьці і пысьвяціў сябе дасьледваньню "законаў руху капіталістычнага грамадзтва". Вынікі дасьледчай працы Маркса вышлі збольшага пасьля сьмерці іх аўтара.
У 1864 г. Маркс пачаў актыўную дзейнасьць на міжнарожнай сцэне. Ён арганізаваў Міжнародную арганізацыю рабочых (International Workingmen’s Association, пазьней перайменаваная ў Першы Інтэрнацыянал). Цягам 8 гадоў Маркс быў найбольш уплывовым сябрам Генэральнай рады арганізацыі. На гэтай пасадзе Маркс выступаў у падтрымку незалежнасьці Польшчы і Ірляндыі, за перадачу зямлі ў грамадзкую ўласнасьць і за паляпшэньне ўмоваў працы. Раскол у Інтэрнацыянале паміж марксыстамі і анархістамі на чале зь М. Бакунінам прывёў да паслабеньня арганізацыі і да яе роспуску ў 1876.
У 1867 г. выйшаў першы з трох том галоўнай працы Карла Маркса - "Капітала".
Маркс прапагандаваў стварэньне адзінай рэвалюцыйнай сацыялістычнай партыі. Пад уплывам Маркса Вільгельм Лібкнэхт у 1869 заснаваў Сацыял-дэмакратычную рабочую партыю Нямеччыны, у наступным ператварыўшуюся ў Сацыял-дэмакратычную партыю Нямеччыны. Ад 1871 Маркс працаваў над выдаваным Лібкнэхтам часопісам Der Volksstaat.
Карл Маркс памёр у Лёндане ў 1883 годзе, пахаваны на могілках Highgate-Cemetery. Апошнія тамы "Капітала" былі апублікаваныя ўжо пасьля яго сьмерці.
[рэдагаваць] Культ асобы
Карл Маркс, разам з Фрыдрыхам Энгельсам і Ўладзімірам Ленінам стаўся часткай камуністычнага пантэёну культавых асобаў.
У гонар Маркса названы горад у Саратаўскай вобласьці Расеі (былы Екатэрынэнштадт). Імём Маркса названая вуліца ў Менску і многіх іншых гарадых, пераважна ў краінах былога камуністычнага блёку.
Постаці Карла Маркса і Фрыдрыха Энгельса былі асноўнымі фігурамі камуністычнай прапаганды ў Нямецкай Дэмакратычнай Рэспубліцы. Зь 10 траўня 1953 да 1 чэрвеня 1990 горад Хемніц ва Ўсходняй Нямеччыне меў назву Карл-Маркс-Штадт.
[рэдагаваць] Асноўныя Працы
- Zur Kritik der Hegelschen Rechtsphilosophie / Einleitung / Zur Judenfrage / Briefe an Ruge, зьявіліся разам у: Deutsch-Französische Jahrbücher, Парыж 1844
- Die heilige Familie oder Kritik der kritischen Kritik. Gegen Bruno Bauer & Consorten., Франкфурт-на-Майне 1845
- Die Deutsche Ideologie, з 1845 па 1846, выйшла ў Бэрліне ў 1932
- Thesen über Feuerbach, 1845, упершыню выйшла ў 1888
- Misère de la philosophie. Réponse à la philosophie de la misère de M. Proudhon., Парыж/Брусэль 1847
- Manifest der Kommunistischen Partei, Лёндан, люты 1848
- Lohnarbeit und Kapital, 1849
- Die Klassenkämpfe in Frankreich 1848-50, зьявіліся ў Neue Rheinische Zeitung 1850
- Der Achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte, упершыню выйшла ў газэце Die Revolution, Нью-Ёрк, 1852
- Enthüllungen über den Kommunistenprozess zu Köln і Die großen Männer des Exils, апублікавана ў New-York Daily Tribune, 1852
- Die britische Herrschaft in Indien / Die ostindische Kompanie, ihre Geschichte und die Resultate ihres Wirkens / Die künftigen Ergebnisse der britischen Herrschaft in Indien, усё выйшла ў New-York Daily Tribune, 1853
- Lord Palmerston, 1853
- Das revolutionäre Spanien, 1854
- Lord John Russel, 1855
- Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie. Rohentwurf. 7 сшыткаў,напісана ў 1857 па 1858, выйшла ў Verlag für fremdsprachige Literatur, Масква з 1939 па 1941
- Zur Kritik der politischen Ökonomie, 1859
- Herr Vogt, 1860
- Inauguraladresse und Statuten der Internationalen Arbeiterassoziation, 1864
- Lohn, Preis, Profit, 1866
- Das Kapital. Kritik der politischen Oekonomie.
- Konfidentielle Mitteilung пра Бакуніна, 1869
- Der Bürgerkrieg in Frankreich. Adresse des Generalrats der Internationalen Arbeiterassoziation an alle Mitglieder in Europa und den Vereinigten Staaten, Ляйпцыг 1871
- Kritik des Gothaer Programms, 1875, апублікавана ў 1891
- Brief an Sassulitsch, 1881
- Marx/Engels Briefwechsel, Бэрлін, 1949 перапіска з 1844 па 1883; 4 тамы
[рэдагаваць] Зьнешнія спасылкі
- marxists.org - марксысцкі інтэрнэт-архіў
