Noordfries

Van Wikipedia

Dit artikel is gesjreve in 't Mestreechs. 't Weurt gewaardeerd óm in dit artikel woe meugelik 't Mestreechs aan te hawte.

---

't Noordfries (Frasch, Friisk) is 'n Friese taol in 't uterste noorde vaan Duitsland, in e gebeed wat me allewijl Noord-Friesland neump, en op 't eiland Helgoland. De taol is in de vreug Middeliewe oontstoon wie Frieze oet hun kerngebeed de Holsteinse kösstroek binnevele. De taol heet väöl dialekte, die in twie hoofgrope te verdeile zien, namelik Vastelandsnoordfries en Eilandnoordfries. Dees hoofindeiling is te verklaore oet de kolonisatiegesjiedenis vaan Noord-Friesland: in de achste iew bezètde de Frieze de eilen, in de èlfde iew naome ze ouch de kösstroek vaan 't vasteland in.

Inhawd 1 Dialekte 1.1 Eilandnoordfries 1.2 Vastelandnoordfries 2 Gebruuk en status 3 Extern linke

[bewirk] Dialekte

't Noordfries heet de volgende verspreiingsgebede; eder gebeed heet ei hoofdialek:

• Eilandnoordfries, gesproke op Sylt (Söl'), Föhr (Feer), Amrum (Oomram) en Helgoland.
• Vastewalnoordfries, gesproke in de Goesharde, de Bökingharde, de Karrharde en de Wiedingharde, en op de Hallige (Halie)

Aon de hand vaan 't volgend zinneke bliek wie hendeg dees dialekte oeterein ligke. 't Zinneke beteikent: "'Sjien, doe aw maon, sjien', reep Hawelmaan, meh de maon waor nörges mie te zien en de stare ouch neet, ze waore al allemaol nao bed gegoon."

[bewirk] Eilandnoordfries

Söl'ring:

„Ljucht, ual Muun, ljucht!” skriilt Häwelmann, man di Muun wiar narigen tö sen en uk di Stiaren ek; ja wiar al altermaal tö Ber gingen.

Feering:

„Locht, ual muun, locht!” rep Heewelmaan, man a muun wiar nochhuaren tu sen an a stäären uk ei; jo wiar al altermaal tu baad gingen.

Helgolands:

„Lochte, ool Muun, lochte!” rüp Heäwelman, oawers de Muun wear naarni tu sin’n en uk de Steern ni; dja wear al allemoal tu Baad gingen.

Öömrang:

„Locht, dü ual muun, locht!” rep Heewelmaan, man a muun wiar nochhuaren tu sen an a stäären uk ei; jo wiar al altumaal tu baad gingen.

[bewirk] Vastelandnoordfries

Goesharder Fries:

„Jocht, uule moune, jocht!” biilked Hääwelmoon, ors e moune waas närngs to schüns än da steere ok ai; ja weern al aal to beede gingen.

Wiedingharder Fries:

„Ljocht, uuile moone, ljocht!” biilked Hääwelmuon, män e moone was näärgen to schüns än uk e steere ai; jä würn al altomoale to beerd gingen.

Halligfries:

„Jaacht, uale mööne, jaacht!” bölked Hääwelmoon, man de mööne woas näärngs to siinen än de steere uk ee; jä weern al altomaole to beed giangen.

Bökingharder Fries:

„Jucht, üülje moune, jucht!” biiljked Hääwelmoon, ouers e moune wus nargne tu schüns än e stääre uk ai; ja wjarn ål åltumååle tu beed lim.

Vaan al dees dialekte, die oonderein dèks bekaans taole op ziech zien, liekene 't Feering en 't Öömrang dus wiedoet 't meis opein.

[bewirk] Gebruuk en status

Anders es 't Weslauwers Fries löp 't Noordfries accuut gevier oet te sterve. 't Aontal sprekers sjat me op 10.000, en 't gebruuk vaan de taol is in de twintegste iew hel achteroet gegoon. De behiersing vaan 't Fries varieert vaan mer e paar percint in de Goesharde en op Sylt tot ei derde op Föhr en Amrum. Probleme zien de slechte oonderlinge verstoonberheid - in e gesprek tösse twie sprekers vaan versjèllende dialekte zal me de taol laote valle - en 't gering verspreiingsgebeed. Daodoor zien zeker op 't vastelaand al vreuger väöl lui op 't väöl algemeiner Nedersaksisch euvergegoon. Later woort ouch 't toerisme (veural op Sylt) en de vesteging vaan Duitsers en Dene oet gans ander gebejer e probleem. Evels wèrke de Frieze meistens good same mèt de Dene en de sprekers vaan 't plat.

't Geunstegs zien de veuroetziechte veur 't Feering en 't Öömrang, die nog ummer aon kinder doorgegeve weure, en 't Bökingharder Fries, wat 'ne revival doormaak en dèks es lingua franca veur gans Noord-Friesland gebruuk weurt.

Begin twintegste iew kaome veur 't iers streektaolbeweginge op, um te beginne op Sylt. In 1948 woort 't Nordfriisk Instituut opgeriech, wat sins de jaore zesteg in Bredsted zit. Recintelik, in 2005, heet de Deutsche Bahn in 't Noordfries taolgebeed twietaolege spoerweegsjèlder aongebrach. 't Noordfries is inmiddels door de Duitse regering oonder sjapiter drei vaan 't Europees Handves veur Minderheidstaole erkind.

[bewirk] Extern linke

• - 't Nordfriisk Instituut
• Et friisk portaal ('t [Noord-]Fries portaol)
• - 'ne Cursus Bokingharder Noordfries in 't Weslauwers Fries