Iúpatar (pláinéad)

Ón Vicipéid, an chiclipéid shaor.

Iúpatar

Roghnaigh an íomhá chun a thuilleadh eolais a fháil

Tréithe fithise (Aga J2000)

Ais leathmhór

778,412,027 km
5.203 363 01 AR

Imlíne fithise

4.888 Tm
(32.675 AR)

Éalárnacht

0.048 392 66

Peirihéilean

740,742,598 km
4.951 558 43 AR

Apaihéilean

816,081,455 km
5.455 167 59 AR

Tréimhse fithiseach

4335.3545 lá
(11.87 a)

Tréimhse shionadach

398.86 lá

Meánthreoluas fithiseach

13.050 km/s

Treoluas fithiseach uas.

13.705 km/s

Treoluas fithiseach íos.

12.440 km/s

Claonadh

1.305 30°
(6.09° ó mheánchiorcal
na Gréine)

Fad an nóid
éiritheaigh

100.556 15°

Argóint an
pheirihéilin

274.197 70°

Méid satailítí

Tréithe fisiceacha

Trastomhas
meánchriosach

142,984 km [1]
(11.209 sin den Domhan)

Trastomhas polach

133,709 km
(10.517 Earths)

Oblátacht

0.064 87

Achar dromchla

[[1 E16 m²|6.14×10¹⁰]] km²
(120.5 sin den Domhan)

Toirt

1.338×10¹⁵ km³
(1235.6 sin den Domhan)

Mais

1.899×10²⁷ kg
(317.8 sin den Domhan)

Meándhlús

1.326 g/cm³

Domhantarraingt
mheánchríosach

23.12 m/s²
(2.358 g)

Treoluas éalaithe

59.54 km/s

Tréimhse rothlaithe

0.413 51 lá (9 uair 55.5 nóim)

Treoluas rothlaithe

12.6 km/s = 45,262.6 km/h
(ag an mheánchiorcal)

Claonadh aiseach

3.13°

Dronairde den
pol thuaidh

268.05° (17 u 52 nóim 12 s)

Diallas

64.49°

Ailbéideacht

0.52

Meántheocht
dromchla

íos.	meán	uas.
110 K	152 K	N/A K

Tréithe atmaisféaracha

Brú atmaisféarach

70 kPa

~86%

~14%

0.1%

0.1%

Amóinia

0.02%

Eatán

0.0002%

Foisfín

0.0001%

Suilfíd hidrigine

<0.0001%

Is é Iúpatar an cúigiú pláinéad ón ngrian sa ghrianchóras, agus an ceann is mó de na pláinéid ar fad. Ba é Iúpatar (Jupiter) Rí na nDéithe ag na Rómhánaigh. Is é Iúpatar an ceathrú réad is gile sa spéir agus bhí daoine ábalta é a fheiceáil ó thús ama. D'fhéach Galileo Galilei air trí theileascóp sa bhliain 1610 agus chonaic sé go raibh ceithre ghealach aige. Tugtar gealacha Galileo orthu sin i gcónaí (Io, Europa, Ganymede agus Callisto). Ba é seo an chéad uair a chonacthas go raibh rudaí ag dul timpeall ar phlainéad eile seachas an domhan agus ba athrú réabhlóideach é ar an léargas a bhí ag daoine ar an ollchruinne go dtí sin, mar gur creideadh go raibh an domhan i lár agus gach rud eile, an ghrian san áireamh, ag dul timpeall air.

Is plainéad gáis é Iúpatar, gan aon dromchla soladach, cé go bhfuil croílár cloiche istigh ann. Uaireanta, tugtar gásfhathaigh ar phláinéid den chineál seo sa ghrianchóras, agus tá ceithre cinn acu ann: Iúpatar, Satarn, Úránas agus Neiptiún. Is iad na scamaill san atmaisféar atá le feiceáil ón domhan. Hidrigin (90%) agus héiliam (10%) ar fad atá sa phlainéad seachas blúirí bídeacha de gháis eile, uisce, agus amóinia. Tá Iúpatar 142,984 chiliméadar ar trastomhas, agus is ionann a mhais agus 317.8 domhan. Bíonn sé 778 milliún ciliméadar ón nGrian, ar meán. Tá an lá an-ghearr – 9 n-uair agus 55 nóiméad, agus tá bliain Iúpatair cothrom le 11.86 bliana de chuid an domhain. -108°C an mheánteocht atá ann.

Tagann níos mó fuinnimh as Iúpatar i bhfoirm gathaíochta ná mar a fhaigheann sé ón ghrian. Tá fáinní beaga dorcha timpeall ar Iúpatar ach níl siad le feiceáil ón domhan mar atá cuid Satarn.

Tá 63 shatailít ag Iúpatar, nuair a seiceáladh an uair dheireanach é, ach bíonn cinn nua á n-aithint go minic. Is gnách folúsghlantóir an spáis a thabhairt ar Iúpatar, nó baineann sé den spás an chuid is mó de na scuabréaltaí agus de na hastaróidigh a d'fhéadfadh dochar a dhéanamh don Domhan. Chonacthas sampla maith den obair seo i Mí Iúil 1994, nuair a bhuail an scuabréalta Shoemaker-Levy 9 faoi Iúpatar.

Is stumpa é an t-alt seo. Cuir leis, chun cuidiú leis an Vicipéid.
Má tá alt níos forbartha le fáil i dteanga eile, is féidir leat aistriúchán Gaeilge a dhéanamh.

athraigh Grianchóras

Pláinéid: Mearcair - Véineas - an Domhan - Mars - Iúpatar - Satarn - Úránas - Neiptiún
Abhacphláinéid: Ceres - Plútón - Eris
Eile: An Ghrian - An Ghealach - Crios astaróideach - Cóiméad - Crios Kuiper - Scamall Oort