Rhyfel Cartref Sbaen
Oddi wrth Wicipedia, y gwyddoniadur rhydd.
Ystyrir Rhyfel Cartref Sbaen (17 Gorffennaf 1936 - 1 Ebrill 1939) yn fath o ragarweiniad i'r Ail Ryfel Byd, gan iddo roi cyfle i'r Almaen, Yr Eidal a'r Undeb Sofietaidd brofi eu harfau.
Ar y 12 Gorffennaf 1936, llofruddiwyd un o wyr y chwith, José Castillo gan y Ffalangiaid. Y diwrnod wedyn dialodd y chwith am hyn trwy ladd José Calvo Sotelo, arweinydd yr wrthblaid. Yn dilyn hyn ceisiodd grwp o swyddogion y fyddin gipio grym.
Y prif arweinwyr ymhlith y swyddogion a geisiodd gipio grym oedd José Sanjurjo, Emilio Mola a Francisco Franco. José Sanjurjo oedd wedi ei fwriadu fel yr arweinydd, ond fe'i lladdwyd mewn damwain awyren wrth hedfan o Bortiwgal i Sbaen, a daeth Franco yn arweinydd. Ar yr ochr arall, Arlywydd y Weriniaeth am y rhan fwyaf o'r rhyfel oedd Manuel Azaña, rhyddfrydwr gwrth-glerigol. Yr arweinwyr eraill oedd Francisco Largo Caballero ac yna o fis Mai 1937 ymlaen Juan Negrín, y ddau yn sosialwyr.
Cynlluniwyd ymdrech swyddogion y fyddin ym Morocco. Ar fore'r 17eg o Orffennaf, dechreuasant trwy gipio Melilla. Llwyddasant i gipio rhan o Sbaen yn syth (gweler y map) ond llwyddodd y llywodraeth i ffurfio grwpiau milisia i ymladd trostynt. Yr oedd y grwpiau yma yn cynnwys sosialwyr, comiwnyddion ac anarchwyr ymhlith eraill. Cyfeirir at y grwpau oedd yn ymladd dros y llywodraeth fel y Gweriniaethwyr. Cyfeirir at y grwpiau adain-dde oedd yn cefnogi ymdrech Franco a'i gyd-swyddogion fel y Cenedlaetholwyr, ac roedd y rhain yn cynnwys y Ffalangiaid ac eraill.
Parhaodd yr ymladd am dair blynedd. Cafodd y cenedlaetholwyr gymorth gan yr Almaen a'r Eidal, tra cafodd y gweriniaethwyr gymorth gan yr Undeb Sofietaidd. Arhosodd y Deyrnas Unedig a Ffrainc yn niwtral, ond ymladdodd cryn nifer o'u dinasyddion dros y weriniaeth fel gwirfoddolwyr yn y Brigadau Rhyngwladol, yn eu plith nifer o Gymry.
Ymhlith erchyllderau y rhyfel, un o'r enwocaf oedd bomio dinas Guernica gan awyrennau yr Almaen, a goffhawyd gan Pablo Picasso yn ei ddarlun o'r un enw. Yn nyddiau cyntaf y rhyfel saethwyd tua 50,000 o bobl oherwydd iddynt gael eu dal yn y rhan o'r wlad oedd ym meddiant eu gwrthwynebwyr gwleidyddol. Yn eu plith yr oedd y bardd a'r dramodydd Federico García Lorca a saethwyd gan y Ffalangwyr yn Granada.
Yn y diwedd llwyddodd y cenedlaetholwyr i goncro'r gweddill o Sbaen, er i'r gweriniaethwyr ymladd yn ffyrnig. Credir i tua 500,000 o bobl gael eu lladd yn y rhyfel. Daeth Franco i rym, a rheolodd Sbaen tan ei farwolaeth.
