Gallo
Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy
 |
Dr Artikel Gallo isch für d'bsunders glungeni Artikel vorgschlage worre. E Wikipedianer meint, dass dä Artikel e bsunders gueti Arbet isch un mer ne cha empfehle. Du chasch dyni Meinig dezue uf dr Kandidate Syte kundgä un abstimme. |
| Gallo (Galo) | |
|---|---|
| Gschprôche: | Frankrych |
| Region: | Bretagne |
| Schprächer Insgsamt: | Nüt ermittelbar; nidrig bis null |
| Platz: | Nüt unter de 100 erschte |
| Schprôchgrupp: | Indoeuropäisch Romanisch |
| Offyzieler Schdatus | |
| Offyzieli Schprôch vo: | - |
| Schprôch Code | |
| ISO 639-1 | - |
| ISO 639-2 | - |
| SIL | - |
Gallo (uf Gallo sälber Galo, uf Franzesisch Gallèse, un uf Bretonisch Gallaoueg) isch ä Oïl Schprôch wo im Oschte vur Bretagne z Frankrych gschprôche wird. Gallo isch im Gägäsatz zum cheltischi Bretonisch ä Romanischi Schprôch. Gallo sot au nüt mitem antike Gallisch verwaggsält wäre. Wie d'meischti Regional-Schprôche vo Frankrych isch au s'Gallo am Usschtärbe.
Inhaltsverzeichnis |
[ändere] Gschicht
S'Gallo hät drüü Entwiggligs-Phase durchgange.
Proto Britto-Roman
D'erschti Phase vum Gallo hät sich usem Vulgär-Latein un em Gallisch entwigglet. Sälle erschti Form isch chei Oïl Schprôch gsi sundern isch nähr am Langue d’oc gsi. S'hütigi Gallo hät nô ä Paar archaischi Wörter un Ortsname us dere Schprôch bhalte, zum Byschpil jóqae (hokche ; uf Franzesisch percher).
Britto-Roman
Schböteschtens im 11te Jôhrhundert hät sich d'oc Schprôch vur Bretagne zunere Oïl Schprôch verändret; am Aafang in de Schtädt Nantes un Rennes, schböter au im Weschte vum Gallo-Schprôchgebiet. Sälli Schprôch hät scho mehreri Element mitem Normännischi gmeinsam ghät. Dazue ghöre dr Diphthong [Ei] (im Franzesischi [Oi]), depatalisirig vum [Lh], Luutverschybig vo [En] zue [An], un d'Diphthongirig vo [An] zue [Aun]. Ussem Britto-Roman isch usserdem scho vorem Franzessischi (im 14te Jôhrhundert) s'"e muet" (schtilli e) bechannt. S'Britto-Roman hät au de [th] Luut ghät. Schböter hät sich däre Luut im Gallo zue [ts] verschobe, un im Normännischi zue [ch (sch)]. S'Britto-Roman hät sich zum Gallo wyterentwigglet.
[ändere] Gallo un syni Charakterischtike
D'Bezeichnig "Gallo" chunt usem Bretonischi un bedütet uf Bretonisch "Franzos". Interesant isch daß s'Franzesisch manchi archaischi Forme länger als äs Gallo bhalte hät. Zum Byschpil hät s'Franzessisch des "e muet" un d'Luutverschybig vo [En] zue [An] erscht schpöter durchgfüert. Allerdings hät 's Gallo manchi Forme bhalte, wo im Franzessischi nümme vorchomme; zum Byschpil ä Huufe Diphthong. Zum Byschpil wird im Gallo des Wort "haut" nô mitem Diphthong usgschprôche: "hàw". Ä andri Unterschyd isch, daß s'Gallo nô s'"hache aspire" bewahrt hät.
Interschyd zwische em Gallo un andri Franzesischi Patois
| Gallo | Normännisch | Franzesisch | Alemannisch |
| ch - chapèu | k - capé | chapeau | Huet |
| s - muczae | ch- muchi | cacher | verschtäke |
| j - jardrein | g - gardin | jardin | Garte |
| g,dj - gésp | v- vêpre | guêpe | Weschbe |
| yë - pomier | i - poumi | pommier | Öpfelbaum |
| y - fiylh | l - file | fille | Tochter |
| Gallo | Angevin | Franzesisch | Alemannisch |
| u - brut | ui - bruit | bruit | Chrach |
| ö,é – noet, nét | ui - nuit | nuit | Nacht |
| Gallo | Poitevin | Franzesisch | Alemannisch |
| è,èw - chapéu | ya - chapea | chapeau | Huet |
| yë – pomier | é - poumàe | pommier | Öpfelbaum |
[ändere] Dialekt
S'Gallo hät drüü Dialekt: Gallo du Nord, Gallo-Centre, un Gallo du Sud.
Gallo du Nord
S'Gallo du Nord wird em Pays de Rennes, em Trégor gallo, em Cornouaille gallaise, uf Dol, Saint-Malo, un Saint-Brieuc gschprôche. Sälli Dialekt unterscheide sich vorallem im Luut [à] in Diphthong am Schluss vonem Wort vo de andri Dialekt; zum Byschpil [éu] (chastèu), [au] (jórnau), un [alh] (travalh). Usserdem sin manchi Pluralendige andersch (Byschpil: un chapèu, dez chapeaus).
Gallo-Centre
S'Gallo-Centre wird em Vannetais gallo, em Pays de Guérande, em Pays de la Mée, un z Brière gschprôche. Im Gallo-Centre wird dr Luut [t] zue [d] (óstiu- ósdiu, pitié- pidié) un dr Luut [o] zue [u](gros- grós, chozz- chózz)
Gallo du Sud
S'Gallo du Sud wird em Pays de Retz un uf Vignoble gschprôche. Im Gallo du Sud wird dr Luut [s] zue [s] (poucz- pouzz), am End vunem Wort wird [u] zue [oe] (chauntór-chauntoer), d'letschti Chonsonante sin andersch (nóc- nóq), un s'participle passé endet mitem [aé] (maunjaé).
[ändere] Schdatus
Gallo isch wie fascht alli andri Franzesischi Dialekt akut gfährdet, mer cha fescht mitem Usschterbe in de näggschti zwo Generatione rächne. In d’letschti Jôhr hät s’Gallo abr wider ä Ufschwung erläbt; ironischerwys wege em Bretonischi Nationalismus. Wo nämlich d’cheltischi Bretonne s'Bretonisch zur Schprôch vo de Nationalischte gmacht hän, hän d’Bretonne im romanische Oschte au ä eigni Schprôch müen finde. Allerdings isch d'Situation hüt fascht gnau glych wie in dr Normandie. Ufem Land isch d’ältri Generation nô mitem Gallo ufgwaggse, d'näggschti hät s'Gallo schnäll gäge s’Franzesisch ytuscht, un d’jüngeri hän numme nô passivi Chenntnis. D’letschti Domäne, wo s’Gallo nô bnutzt wird, isch d’Musik, un zumme Gschicht verzäle. In de Schtädt pflegt usserdem ä chlyni intelektuelli Schicht nô s’Gallo. Insgsamt wird Gallo aber warschynlich fascht nümme bnutzt un d’letschti Muetterschprôchler hän grossi Minderwertigcheitskomplex.
[ändere] Byschpil
| Gallo | Alemannisch |
| avètt | Bine |
| chaérr | Schtuehl |
| fórmaij | Chäs |
| desort | Usgang |
| cheir | gheihe |
| biq | Geis |
| ostèu | Huus |
| góll | Muul |
| limerot | numre |
| escoll | Schuel |
| chat-de-boéz | Eichhörnli |
| anoet | hüt |
Ä Uschnitt usenere Gschicht vo Dottin-Langouet
Léz oz déz saent
Il n’avae unn fei, dan la pareiss de Ploechoezz, dóz om qi, apoeprès tótt lèz noetz, alaen chinae d’un costaé ó d’un autr. Un seir, iz devizirr qu’un serae alaé cerchae un mouton pórr le maunjae, é l’autr cerchae dez noéz. La retróvaéy estae sóz l’chapistréu de l’elhizz. El ciun q’estae alaé cerchae léz noéz arivit lontan avaunt l’autr. Il se mit à l’esspeireae sóz el chaspitréu. Tót an l’eisspeiraunt, il croqae dez noéz, é com l’autr n’arivae poènt, la noet s’avaunczae caun mèsm. Ariv l’órr de sonae l’anjeluss (c’estae an l’ivern) ; el sacrisst và pórr sónae, é com il faezae neir, il ne veiae pènt mon drosll q’estae séetaé sus sa pochaéy de noéz, é nan croqae a bel dant an esspeiraunt l’autr....
