Basel

Us der alemannische Wikipedia, der freie Dialäkt-Enzyklopedy

Dialäkt: Baseldytsch

Basel isch e Schwizer Stadt am Rhy im Halbkanton Basel-Stadt und glychzytyg d'Kantonshauptstadt. Basel (uf Franzeesch Bâle [ba:l], Italiänisch Basilea [bazi'lE:a]) isch die drittgreeschti Stadt vo dr Schwyz. 188'000 Persone läbe 2004 im Kanton Basel-Stadt; und 690'000 in dr Trinationale Agglomeration Basel (TAB).

Basel liggt im Nordweschte vo dr Schwyz am Rhy und isch e groosses induschtriells Zentrum für die chemischi und pharmazeutischi Industrie. Basel isch e Gränzstadt und liggt näbe Dytschland und Frankrych. D Region Basel zämme mit em sydwestlige Sydbade un em Süd-Elsass haisst Regio TriRhena. Basel wird im Volksmund au als dytschsprochige Tail vo dr Romandie (franzeeschsprochig Westschwyz) gnennt; das liggt vor allem an de ähnlige Resultat bi nationale politische Abstimmige (d Dytschschwyz stimmt eher konservativ, d Westschwiz und Basel eher e weeneli liberal) und au durs Motto vo dr Stadt, "Basel tiggt anders". Usserdäm hett me in Basel friener allewyl Franzeesch greedet, wenn me sich hett welle vorähm usdrugge.

Basel isch e römischi Gründig. Um 44 v. Chr. errichte d'Römer uf em Münsterhügel e Kastell, 374 wird dr Ortsnamme Basilia s'erstmol urkundlig erwähnt.

Anno 1501 isch Basel in d Eidgnosseschaft ydrätte und isch syt 1648 unabhängig vom Dytsche Rych, ob wohl Basel nie grooss mit de Dytsche verkehrt hett: Basel isch immer eher e Aigebreetler, und bis 1501 geege extärni Verhandlige gsi. Dorum nennt sich e ufs Basel ussgrichtete Fanatiker nie kai Schwyzer, sondern e "yygflaischte Baasler".

Inhaltsverzeichnis 1 Universität 2 Sport 3 Dialäggt 4 Verkehr 5 Wichtigi Persone us Basel 6 Basler Bänds

[ändere] Universität

Basel het die eltscht Universität vo der hittige Schwyz. Si isch anno 1460 grindet worde. Dr Erasmus, dr Paracelsus, dr Daniel Bernoulli, dr Leonhard Euler und dr Friedrich Nietzsche hänn alli zämme dert gschafft.

[ändere] Sport

Basel gilt als erfolgrychi Sport-Stadt. Dr FCB (FC Basel) isch scho syt ainiger Zyt dr erfolgrychschti Fuessball-Club vo dr Schwiiz. 2008 wird z Basel und in andere Stedt die europäischi Maischterschaft im Schutte ussdrait. S "Davidoff Swiss Indoors" isch s greeschti Indoor-Tennis-Event in Europa. Im Joor 2002 sinn World Judo Championships in Basel ussdrait worde. Basel het s greeschte Schutt-Stadion vo der Schwiiz, dr St. Jakob Park mit 31 539 Sitzplätz. D St. Jakobs-Arena isch e modärni Yshockey-Halle. Nit z vrgässe sin die zahlryche Sportler us dr Agglomeration vo dr Region Basel. Zem Byspiil dr Roger Federer, wo bekanntlig dr beschti Tennisspieler vo dr Wält isch, dr Alex Frei, wo "Topscorer" in dr franzeesische Liga isch, und d Pätty Schnyder, wo au e erfolgriichi Tennisspiilerin isch.

[ändere] Dialäggt

Achtung: D Neutralität vo däm Abschnitt isch umstritte. Hilf mit und versuech, dr Abschnitt neutraler z'formuliere!

Z Basel reede die maischte Lyt Baseldytsch. Dä uspräggt Dialäggt isch vorallem fir sy braite Akzänt bekannt und hett woorlig dr diefscht Akzänt in unserer Region. mit "Dief" isch nit d'Stimmlag gmaint, sondern d'Usssprooch, bsunders uf's "r" bezoge. Anders wie die maischte andere Dialäggt, hän mir s'"r" nid uff der Zunge sondern in der Hals-Mitti. Au unser verbraitet "i" am Änd vo vyylne Nome macht us em Baasler Dialäggt e heerligg Unikat. Ganz wichtig fir unser Dytsch isch ass mir fir fascht jede Vokal zwai ussprooche hänn. So sage mir zembyspiil zem stargg betoonte "e" nit nur aifach e (wie im ewig) sondern saage als au e weniger stargg betoont "e" (wie im ehrlig) und naige bim unbetoonte "e" (wie im lache) e weeneli richtig "ä". Was fyylne Laie vermuetlig ufffallt isch, ass mir unsere Dialäggt mit y anstatt ü oder i ussschrybe. Das isch d'Folg vom e'ne Boykott geege unseri Noochbere us em dytsche Ryych, wo sich scho gly noonem Mittelalter entwicklet hett. Dorum hett me friener s "ü" im Baseldytsch nur durs Franzeesch kennt, aber hetts bis vor e paar joorzäänt im Dialäggt nit verwändet. Hitte gits laider nur no e gringi Azaal vo Persoone, wo unsere traditionell urspringlig Dialäggt reede (hyffig nur no im Daig z'heere). vorallem unser hittig "ö" isch friener nur als "e" ussgsproche worde. Me kennt saage, s "ö" isch fast verbotte gsi. Hütt gits nur no wenig Detaills was d'Genauigkeit aabelanggt. Zem Byspiil sait e Basler heggst sällte "ch" (wie grad in Kuchi) sondern sait kurz und heeflig "k" (wie bim Kind oder Kue, und nit Chind oder Chue!) . Doch sit dr rationalisierig vo sämmtlige chemische Fabrigge hett sich nit nur dr Germanismuss ybirgeret sondern au dr Anglizimismus, und dä hett unserer Sprooch iberhaupt nit guet do. Dur die vyyle neue Weerter het sich s'bekanntlig liberal Basel in e Stadt verwandlet, wo me kai einheitlig Dialäggt me reedet. dä urspringlig esotherisch Dialäggt hett sich nochzue zue e're Koine entwicklet, wo weder rhetoorisch no orthografisch korräggt isch (gschwiige denn grammatisch). Genau dorum hett sich trotz vyylne Gramatikalische Biecher vo sämmtlige Quartier (Me unterscheidet aigentlig nur s'Grooss- und s'Glaibasel) s'Schrifftdytsch duure gschlaage und hett somit d'Schrifft iibernoo. doch vorallem am lokal Radio isch unser Dialäggt obligat und wird nur sälte durs Schrifftdytsch ersetzt. Doch au in de Medie hert me immer wie mee, ass unsere Dialäggt mit Schwyyge verloore goht, das macht vorallem de Patriote so wie de Perväktionischte und Neurotiker z'schaffe. Aber trotzdäm wird dä Dialäggt nie verloore goo (vorallem bi myne Binggis nit), den är isch - trotz ähnligkeit mit em Graubindner - Dr ainzig Dialäggt us zwai Sproche entstande (s'baadisch Dytsch und Franzeesch), wo so brait und vornähm gsproche wird. S'Baseldytsch hett innerhalb vo de dytschschwyzer Dialäggt e Sonderschtellig - ainersyts us linguistische Grind: Är ghert als ainzige Schwiizer Dialäggt, abgseh vom Franzeesch, zue dr niederalemannische Sprochgruppe. Anderersyts gniesst är e bsunders Prestige, wo mit der Basler Fasnacht z tue het.

[ändere] Verkehr

D lokale öffentliche Verkehrsmittel wärde vo dr Basler Verkehrsbetrieb betriibe. D'Drämmli sin sit am 06.05.1895 uff de Schiine und schrybe mit ihrer griene Farb in dr Basler Gschicht e wichtig Kapitel. Allerdings hetts d'BVB scho fast 14 joor friener gää: Us em Projäkt vo 1874 isch am 11.07.1881 d'BVB e annerkannte e.V. worde und isch offiziell fir alli Lyt zuegänglig gsi.

[ändere] Wichtigi Persone us Basel

• Johann Peter Hebel, Alemannische Dichter, Schöpfer vo dr (inoffizielle) Basler Hymne "Z'Basel an mym Rhy"
• Ernst Born, Sänger, Konzäpter (nid in Basel gebore)
• Jacob Burckhardt, Historiker
• Arthur Cohn, Film-Produzänt
• Dani Levy, Film- und Theater-Regisseur, Schauspiiler
• Luana, Rapperin
• Black Tiger, Rapper
• Albert Hofmann , Chemiker (nid in Basel gebore)
• Theodor Zwinger, Mediziner
• Jakob Bernoulli, Mathematiker und Physiker
• Karl Barth, Theoloog
• Leonhard Euler, Mathematiker
• Christoph Merian, Gründer vo dr Christoph Merian Stiftig
• Arnold Böcklin, Kinschtler
• Cesar Keiser, Kabarettischt
• Heidi Abel, Färnseh- und Radiomoderatorin
• Ruedi Walter, Schauspiiler
• Alfred Rasser, Schauspiiler
• Paracelsus, Glehrte/Arzt
• Erasmus, Glehrte
• Tinguely, Kinschtler
• Mäni Wäber, Fährnsehmaa
• -minu, Schurnalischt und Färnsehkoch

[ändere] Basler Bänds

• Touch El Arab