Kutup ayısı

Vikipedi, özgür ansiklopedi

Kutup ayısı

[[Resim:{{{Ek resim}}}|244px]]

İki yavrusuyla birlikte kutup ayısı.

Üst âlem	Eukarya
Âlem	Animalia
Alt âlem	{{{Alt alem}}}
Şube	Chordata
Alt şube	{{{Alt şube}}}
Bölüm	{{{Bölüm}}}
Sınıf	Mammalia
Alt sınıf	Theria
Üst takım	{{{Üst takım}}}
Takım	Carnivora
Alt takım	Fissipedia
İnfra takım	{{{İnfra takım}}}
Üst familya	{{{Üst familya}}}
Familya	Ursidae
Alt familya	Ursinae
Oymak	{{{Oymak}}}
Alt oymak	{{{Alt oymak}}}
Cins	Ursus
Alt cins	{{{Alt cins}}}
Tür	{{{Tür}}}
Alt tür	{{{Alt tür}}}
Tür	Ursus maritimus Phipps, 1774
Korunma durumu: Zarar görebilir IUCN Kırmızı Listesi 3.1 (2001) sürümü

{{{Not}}}

Dağılım haritası

Kutup ayısının Kuzey Kutbu çevresindeki yayılımı

Kutup ayısı (Ursus maritimus) aynı zamanda beyaz ayı, kuzeyli ayı ya da deniz ayısı, ayıgiller (Ursidae) familyasından soğuk kuzey kutup bölgesinin karlı sahillerinde ve buzullar üzerinde yaşayan ayı türüdür. Yaşamakta olan en büyük kara etoburudur (boz ayı daha büyüktür ama bir karnivor değil omnivor sayılmaktadır) ve bulunduğu ortamdaki süper yırtıcıdır. Yaşadığı çevreye çok iyi uyum sağlamıştır. Kalın kürkü onu soğuktan korur, beyaz görünümü avlarından saklar. Kutup ayısı hem karada, hem denizde, hem buzda, hem de su içinde rahatlıkla avlanır.

En çok balık ve foklarla beslenir. Aç kaldığı zamanlarda yüzen buz parçaları üzerine binip kilometrelerce uzaklara giderek besin arar. Fok balıklarının buz tabakasındaki soluk alma deliklerinde pusuya yatar.

[değiştir] Doğal menzili

Kutup ayısı dolaykutupsaldır (kutup çevresinde olan). Kuzey Kutbu'nda ve çevresinde yaşar, güney sınırları ise yüzen buzullarla belirlidir (en aşağı nokta: James Bay, Kanada). Kutup ayısı nüfusu 88 derecenin üzerinde azalsa da tüm kutup bölgesinde yaşadıkları bilinmektedir. Sayıları 20.000 civarındadır^[1].

Nüfusça sık bulunduğu yerler:

Wrangel Island ve batı Alaska
Kuzey Alaska
Kanada Kutup takımadaları
Grönland
Svalbard-Franz Josef Land
Kuzey-Orta Sibirya

Menzilleri, başlıca besin kaynağını oluşturan fokları yakalarken platform olarak kullandıkları deniz buzulları ile sınırlıdır. Küresel ısınma nedeni ile doğal ortamlarının yok olması bir tür olarak Kutup ayısının yaşamını tehdit etmektedir; bu yüzyıl içinde soyunun tükenmesi olasılığı vardır. Bunun işaretleri daha şimdiden menzilinin güney uçlarında gözlemlenmiştir.^[2]^[3]

[değiştir] Boyut ve ağırlık

Kuzeni boz ayı ile birlikte en büyük kara etoburu unvanını paylaşır. Erkek kutup ayısı, Sibirya kaplanının dört katı ağırlığa erişebilir. Birçok erkek kutup ayısı 300-600 kg. ağırlığında ve 2,4-2,6 m. boyundadır. Bugüne kadar kayıtlara geçmiş en büyük kutup ayısı 1960 yılında Alaska, Kotzebue Sound'da vurulan ayıdır. Bu dev 1.002 kg ağırlığında ve 3,38 m. boyundaydı^[4].

Yetişkin dişiler ise genelde erkeklerin yarısı kadardır, 190 - 300 kg. ağırlığında, 1,9 - 2,1 m. boyunda olurlar. Yavrular doğduklarında 600 - 900 gr. ağırlığında olur.

2004 yılında National Geographic tarafından yapılan bir çalışma o sene tartılan ayıların 1970'te tartılanlardan ortalama %15 daha hafif olduklarını göstermiştir.^[3]

[değiştir] Alt türler

Genel kanı, yaşamakta olan kutup ayısı alt türü olmadığı yönündedir^[5]. Hatta boz ayılarla kutup ayılarının çiftleşmesinden doğurgan melezler^[6] ^[7] ortaya çıkmasından dolayı bazı kaynaklar kutup ayısının boz ayının bir alt türü olduğunu iddia ederler.

Farklı nüfus sayıları kimin saydığına göre değişiklik gösterir. Kutup ayılarına ilişkin uluslararası otorite sayılan IUCN/SSC Kutup Ayısı Uzman Grubu (Polar Bear Specialist Group "PBSG") adlı bilimsel kuruluş, dünya çapında 20 farklı popülasyon ya da "sürü" olduğunu varsaymaktadır.^[8] Diğer biliminsanları 6 faklı popülasyon tanımaktadır.

Diğer kaynaklar şu iki alt türü listelemektedir.

Ursus maritimus maritimus^[9]
Ursus maritimus marinus^[10]

[değiştir] Post ve deri

Kutup ayısının burnu ve derisi siyahtır. Sanılanın aksine postu beyaz renkte değildir. Kutup ayısının postu yarı saydamdır. Bu post, hem iyi bir kamuflaj sağlar hem de soğuğa karşı korur.

Kutup ayılarının sarıya çalan beyaz renkli kürkleri tıpkı ördeklerde olduğu gibi, suyu üzerinden kaydıracak yapıya sahiptir. Ayrıca tırnaklarının arası yarı uzunluğuna kadar yüzme zarı ile kaplıdır.^[11]

Diğer arktik hayvanların aksine kutup ayısı, yazın daha koyu renkli bir posta sahip olmak için tüy dökmez. Post mor ötesi ışığı emer. Tüylerin fiber-optik özellikleri yoktur ve ışığı ya da ısıyı transfer etmezler. Buna rağmen postun altındaki alt tabaka kutup ayısını öyle iyi izole eder ki, 10°'nin üzerinde aşırı ısınma problemi ile karşı karşıya kalır. Post, ayının kızılötesinde görünmesini engeller, kızılötesinde kutup ayısının sadece burnu ve nefesi görülür^[8]. Bu alt tabaka birkaç santimetre boyunda kısmen daha seyrek içi boş tüylerle kaplıdır. Bu koruyucu tüyler gergin, parlak ve diktir, alt tabakanın ıslakken düğümlenip karışmasını engellerler. Böylece su daha donamadan kolayca silkinebilir. Ayrıca kutup ayısı bu tabakadaki nemden kurtulmak için karda yuvarlanır.

2005 yılında Brooklyn hayvanat bahçesindeki birçok kutup ayısı alt tabakalarında yetişen bir (Yeşil algler|yeşil alg) yüzünden yeşil renge büründü. O sene Chicago alışılmadık sıcaklıkta nemli ve kuru bir yaz geçirmişti. Algler ayılara zarar vermediğinden olaya müdahale edilmedi, kendiliğinden geçmesi beklendi. 2004 şubatında Singapur hayvanat bahçesinde iki ayı aynı sebeple yeşile döndü. Buna Singapur'un sıcak ve nemli havasının yol açtığı açıklandı. Ayılar peroxide blonde adlı kimyasalla yıkandılar. 1980 yazında San Diego hayvanat bahçesindeki üç ayı bu şekilde yeşile dönmüş ve giderilmesi için bir tuz karışımı ile yıkanmışlardı.

[değiştir] Avlanma, diyet ve beslenme

Ayı familyasının en etobur üyesidir ve insanları yemek üzere avlaması en olası olanıdır. Başlıca besini foklardır. Özellikle hava almak için buzda delikler açan halkalı fokları (Pusa hispida, eski adıyla Phoca hispida) avlar. Ama, öldürebildiği her şeyi yer: kuşlar, kemirgenler, deniz kabukluları, yengeçler, beyaz balinalar (beluga), morslar, arada sırada Musk öküzü ve çok nadiren diğer kutup ayıları. Kutup ayıları aşırı güçlü yırtıcılardır, genelde bir tonun üzerinde olan beyaz balinaları ve morsları öldürmeleri sıradan sayılır. İnsanlar ve kendi türünün daha büyük ayıları dışında doğal düşmanı yoktur. Bunun dışında nadiren bir morsun kendini korurken bir kutup ayısını öldürdüğü olmuştur. Katil balinaların da nadiren bir kutup ayısını öldürmesi söz konusu olmuştur.

Kutup ayısı had safhada iyi yüzücüdür. Genellikle karadan kilometrelerce açıkta bulunabilir. Son zamanlarda yemek bulabilmek için uzun mesafeler yüzmek zorunda kaldılar. 2005 yılındaki sıradışı buzul çekilmesi kayıt edilebilmiş dört boğulmaya sebep oldu^[12]. Aynı zamanda şaşılacak hızı sayesinde karada da çok verimli bir şekilde avlanabilir. Bir kutup ayısı bir insanı rahatlıkla geçebilir. Gene de bir ren geyiği veya kutup öküzü kutup ayısını geçebilir ve kutup ayısı çok çabuk bir şekilde fazla ısınmaya başlar. Bu yüzden kutup ayısı mümkün olduğunca foklar, yavru morslar ve yetişkinlerin leşleri ile beslenir.

Toronto Hayvanat Bahçesindeki kutup ayıları

Bir etobur olarak genelde sadece diğer balık yiyen etoburlarla beslenen kutup ayısı çok miktarda A vitamini yutar ve bu da karaciğerinde depolanır. Geçmişte kutup ayısı ciğeri yiyerek zehirlenenler olmuştur. Büyük oranda etobur olmasına rağmen leşlerle de beslenir (örn: kıyıya vurmuş balinalar). Yazları sebze, kök ve yosun da yerler.

Kutup ayısı devasa, agresif, meraklı ve insanlar için aşırı tehlikelidir. Unutulmaması gerekir ki, diğer ayı türlerinin aksine kutup ayısı insana çabucak alışır ve korkmaz. Karşılaştığı her hayvanı potansiyel av olarak görür.

Ne yazık ki diğer ayı türleri gibi kutup ayıları da çöpten hoşlanmaktadır. Churchill, Manitoba'daki çöplük kutup ayıları tarafından sıklıkla karıştırılmaktadır.

[değiştir] Üreme

Anne kutup ayısı ve yavruları

Kutup ayıları ilkbaharda çiftleşir. Eşler geçicidir, çiftler arasında bir bağ olmadan sadece üreme için bir araya gelir. Gebelik süresi 240 gündür (8 ay). Yavrular, anne tarafından ekim ayında derin karın içinde kazılan bir inde kışın başında doğar. Genelde iki yavru doğar, daha az sıklıkla da bir veya üç yavru. Dört yavrunun doğduğu çok nadir olsa da görülmüştür. Diğer tüm Ursus ayılarındaki gibi yavrular doğduklarında çok küçüktür. Tipik olarak 30 cm. boyunda ve ortalama 700 gr. ağırlığında olurlar.

Doğduklarında neredeyse tamamen korumasız, tüysüz ve kördürler. Bir ay sonra gözleri açılır, 1,5 ay sonra ise yürümeye başlarlar. Katı yiyeceklerle beslenmeye başlamaları 4-5 ay sonra olur. On ay boyunca kendilerine avlanmayı ve erkek ayılardan korunmayı öğreten annelerinin yanından ayrılmazlar. Anneler yavrularını 2,5 sene boyunca diğer tüm ayı türlerinden fazla ve sadece deniz memelileri ile karşılaştırılabilecek % 33 oranında yağ içeren bir süt ile emzirirler.^[8] Cinsel erişkinliğe 3-4 yaşlarında erişirler. Yetişkin kutup ayılarının 30 yılı aşkın yaşadıkları bilinmektedir.

[değiştir] Buzdan in

Hamile kutup ayısı kendisi ve yavruları için kardan bir in kazar. Bunun dışında bir yuvada yaşamazlar. Tipik bir yuva, 2 metre uzunluğundaki bir tünel ve çapı yaklaşık yarım metre olan yuvarlak bir alandan oluşur. Yüksekliği ise yaklaşık yarım metre kadardır. Bu yuvaların genellikle birden fazla odacığı vardır ve kutup ayıları bu odaları yuvanın girişinden daha yüksek seviyede hazırlarlar. Böylece odalardaki sıcak havanın girişten dışarı çıkması engellenmiş olur. Yuvanın üzerine ve girişine kış boyunca yağan karlar yığılır. Kutup ayısı bu kar yığınında sadece hava girecek kadar dar bir açıklık bırakır.

Tavanın kalınlığı 75 cm. ile 2 m. arasında değişiklik gösterir. Tavanın kalınlığı yalıtım görevi görür. Bu sayede yuva içindeki sıcaklık korunur. Norveç Oslo Üniversitesi'nden araştırmacı Paul Watts, yuvalardan birinin tavanına bir ısıölçer koymuş ve yuvanın sıcaklığını ölçmüştür. Bu çalışma sırasında dışarıdaki sıcaklık -30°ye kadar düşerken yuvanın ısısı hep 2-3 derece arasında sabit kalmıştır. Anne ayının karın kalınlığına göre değişen bu yalıtım özelliğini nasıl bilebildiği ise, henüz açıklanamamıştır.

Yavru kutup ayıları

Kutup ayıları kış uykusuna yatmaz, ama hamile veya emzirmekte olan anne ayılar yavruları çok gençken inlerinden dışarı çıkmazlar. Bu dönemde hiç enerji harcamamak ve yavrularının daha iyi beslenmesini sağlamak için metabolizmasını düşürür. 9 ay boyunca önceden depolamış olduğu vücut yağını (en:blubber proteine çevirir ve yavrularının beslenmesini sağlar. Bu aylar boyunca kendisi hiç beslenmez. Metabolizmasını yavaşlatırken kalp atışlarını dakikada 70'den 8'e kadar indirebilir. Bu süre içinde yemek yemediği gibi doğal ihtiyaçlarını da karşılamaz. Böylelikle yavrularını doğuracağı dönemde fazla enerji harcamamış olur. Bu süre için hem kendi hem de yavrularının beslenmesi için tamamen kendi vücut yağına bağlıdır.

2004 yılında National Geographic'in yaptığı çalışmada 1970 yılında sıradan olan üçüz doğuma hiç rastlanmamıştır. Aynı zamanda sadece her yirmi yavrudan biri 18 aylıkken sütten kesilmektedir. Bu rakam 1970'te yarıdan fazlaydı.^[3]

[değiştir] Evrimsel ilişkiler

Rakun ve ayı familyalarının 30 milyon sene önce ayrıldıkları sanılmaktadır. Yaklaşık olarak 13 milyon sene önce Andean ayısı (Tremarctos ornatus)^[13] 6 farklı ayı türü ise 6 milyon sene önce ortaya çıkmıştır. DNA araştırmasına göre kutup ayısı yaklaşık 200 bin sene önce boz ayıdan türedi. Kutup ayı ve boz ayının çiftleşmeleri sonucunda ortaya doğurgan melezler çıkmaktadır. Fosillere göre öğütücü dişleri 10 ila 20 bin yıl önce boz ayılardan farklılaştı.

1996 yılında Alaska Fairbanks Üniversitesi'nden Sheilds ve Talbot tarafından yayınlanan bir makaleye göre, çeşitli boz ayı popülasyonlarındaki DNA karşılaştırmaları, Alaska'nın ABC adasının boz ayılarının, kutup ayıları ile diğer tüm boz ayı popülasyonlarından daha yakın geçmişli bir ortak ataya sahip olduklarını göstermiştir.

[değiştir] Koruma durumu

ABD, Kanada, Danimarka, Norveç, Sovyetler Birliği 1973 yılında kutup ayılarının korunması ile ilgili bir antlaşma imzaladı^[14].

Kutup ayısı 2006 yılı kırmızı listesinin yeniden değerlendirmesinde VU: hassas (vulnerable): "Vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi büyük olan türler" başlığı ile tehdit altındaki türler kategorisine alındı^[15]. Küresel ısı değişikliği nedeniyle önümüzdeki 50-100 yıl arasında deniz buzullarında dramatik bir azalma bekleniyor. Bunun sonucunda ortam kaybı ve ortam kalitesinin azalması sonucunda kutup ayısı nüfusunda %30 oranında bir azalma olmasından şüphelenilmekte. Diğer tehditler arasında, kirlenme, gemicilik dolayıyla rahatsızlık, eğlence amaçlı izleme, gaz ve petrol araştırmaları ve yasal ve yasadışı avlanma bulunmaktadır.

[değiştir] Kısa kısa

Wikimedia Commons'da Kutup ayısı ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.

Diğer ayılar gibi tıknaz olmayıp başı ve vücudu ince uzun yapılıdır.
Ayak tabanlarının altında deriden yastıklar ve tüyler olduğundan buzlar üzerinde kaymadan rahatlıkla hareket eder.
Çok iyi yüzücüdürler, kıyının 20-30 km. açıklarında yüzmeleri sıradandır.
35-40 kilometre hızla koşabilirler.
Kutup ayıları kış uykusuna yatmaz.
Kızılötesinde bir kutup ayısının sadece burnu ve nefesi görünür.
-45° soğukla başa çıkabilirler.
2 km. ötede karda saklanmış bir fok balığının kokusunu alabilirler.