Wolne Terytorium Triestu
Z Wikipedii
Wolne Terytorium Triestu (wł. Territorio Libero di Trieste, słń. Svobodno tržaško ozemlje, chorw. Slobodna teritorija Trsta) - twór państwowoprawny istniejący w latach 1947-1954 na pograniczu Włoch i Jugosławii. Powierzchnia 740 km2, ludność około 350 tys., w tym miasto Triest 260 tys. Przybliżony skład etniczny: 75% Włosi, 20% Słoweńcy, 5% inni. Wolne Terytorium Triestu obejmowało północno-zachodnie wybrzeże półwyspu Istria oraz miasto portowe Triest z niewielkim zapleczem i korytarzem łączącym je z Włochami. Znajdowało się pod mieszaną wojskową administracją USA i Wielkiej Brytanii (strefa A - miasto Triest z korytarzem do granicy włoskiej) i Jugosławii (strefa B - obszar na Istrii). W 1954 zostało podzielone między Włochy (strefa A) i Jugosławię (strefa B).
Triest (wł. Trieste, słń. Trst), port obsługujący ruch towarowy i pasażerski z terenów północnych Włoch, północnej Jugosławii i Austrii, stanowił bramę między Adriatykiem a Europą Środkową. Ta jego rola spowodowała, że stał się zarzewiem konfliktu między blokiem sowieckim a zachodnim. Na konflikt polityczny i ideologiczny nałożył się konflikt narodowościowy - miasto leży na pograniczu włosko-słoweńskim (sam Triest jest miastem w przeważającej części włoskim, ale okoliczne miejscowości są do dziś w przeważającej mierze słoweńskie). W grę wchodziły również resentymenty - podczas włoskich rządów w mieście, w latach 1918-1945, ludność słoweńska była dyskryminowana i programowo italianizowana przez władze faszystowskie. Używanie języków słowiańskich było zakazane, a nazwiska słowiańskie były przymusowo zmieniane na włoskie.
W końcowej fazie II wojny światowej, w obliczu klęski Osi, Angloamerykanie operujący we Włoszech uzgodnili z partyzantami Tity granice, w jakich miała być okupowana włoska przygraniczna prowincja Wenecja Julijska (Venezia Giulia). Jednak na przełomie kwietnia i maja 1945 partyzanci jugosłowiańscy zajęli większość Wenecji Julijskiej łącznie z Triestem. Okres 40 dni komunistycznej okupacji zaznaczył się czystką - zamordowano kilka tysięcy osób (dostępne źródła podają rozbieżne i mało konkretne dane), wrzucając zwłoki do krasowych jam zwanych foiba. Wydaje się, że czystka nie miała charakteru etnicznego, lecz polityczny, bowiem mordowano również antykomunistycznych działaczy słoweńskich. W rezultacie presji mocarstw zachodnich i braku poparcia Związku Radzieckiego armia jugosłowiańska wycofała się z Triestu. 9 czerwca 1945 w Belgradzie rządy brytyjski i amerykański zawarły z rządem Tity porozumienia, na mocy których już od 12 czerwca 1945 Angloamerykanie okupowali część Wenecji Julijskiej po tzw. linię Morgana (biegnącą mniej więcej równolegle do obecnej granicy włosko-słoweńskiej, 10 do 20 km na wschód od niej) oraz miasto Pula na Istrii.
Angloamerykańska okupacja Wenecji Julijskiej trwała do czasu wejścia w życie traktatu pokojowego z Włochami. Podpisany 10 lutego 1947 traktat ustalał granicę włosko-jugosłowiańską wzdłuż linii zaproponowanej przez przedstawicielstwo Francji, z tym, że na zachód od tej linii ustanowiono Wolne Terytorium Triestu. Składało się ono z dwóch stref: strefę A stanowił Triest z wąskim pasem wzdłuż wybrzeża na północ od miasta, strefę B stanowiła północno-zachodnia część Istrii z miastami Koper i Buje. Tymczasowo strefa A miała pozostawać pod wojskową administracją USA i Wielkiej Brytanii, strefa B - Jugosławii. Wojska każdego z tych trzech państw miały nie przekraczać 5.000 żołnierzy. Władzę cywilną na całym Terytorium miał sprawować gubernator ustanowiony przez Radę Bezpieczeństwa ONZ, który po ustabilizowaniu sytuacji miał zwolnić wojska okupacyjne. Językami urzędowymi miały być włoski i słoweński, a w niektórych gminach również chorwacki.
Po wejściu w życie traktatu, 15 i 16 września 1945, wojska angloamerykańskie wycofały się do strefy A Wolnego Terytorium Triestu. Wobec niepowołania cywilnego gubernatora (na skutek tarć politycznych w RB ONZ) w założeniu tymczasowa administracja i okupacja wojskowa nabrała permanentnego charakteru.
Strefa B została w praktyce stopniowo zaanektowana przez Jugosławię. Do strefy wprowadzono traktatowe 5.000 żołnierzy: 3 bataliony piechoty, 3 bataliony zmechanizowane, jeden batalion czołgów, 3 bataliony artylerii. Nad granicą włoską skoncentrowano 4 armię w sile (według różnych szacunków) 50-110 tysięcy żołnierzy. Komendantem strefy B był Mirko Lenac, a od marca 1951 Miloš Stamatović.
Strefa A pozostawała pod wojskową administracją angloamerykańską. Komendantem strefy A, rezydującym na zamku w Duino (Devin), został brytyjski generał major Terence Sydney Airey CBE, którego 1 kwietnia 1951 zastąpił generał major Thomas John Willoughby Winterton. Wojska brytyjskie w Trieście określono mianem BETFOR (British Element Trieste Force), składały się z 24 gwardyjskiej brygady piechoty. Wojska amerykańskie tworzyły specjalną jednostkę zwaną TRUST (Trieste United States Troops), składały się głównie z 351 pułku 88 dywizji piechoty z licznymi jednostkami pomocniczymi.
W strefie A dużą rolę odegrał ruch komunistyczny, intensywna propaganda i strajki inspirowane przez komunistów (zarówno włoskich, jak i słoweńskich). Ponadto dochodziło do starć na tle narodowościowym. W tej sytuacji wojska angloamerykańskie współpracowały z Włochami - jako walutę strefy wprowadzono lir włoski, zniesiono kontrolę paszportową na granicy z Włochami. Jako język urzędowy wprowadzono włoski, dopuszczając używanie słoweńskiego. Stopniowo poprawiała się sytuacja gospodarcza miasta. Strefa otrzymywała dotacje z Planu Marshalla (1948 - 17,9 mln $, 1949 - 13,4 mln $) i pomoc finansową od Włoch (łącznie 40,4 mln $). W 1949 Triest liczył 278 tysięcy mieszkańców.
11 maja 1952 dopuszczono Włochy do współadministrowania strefą A. Wzbudziło to gwałtowny protest Jugosławii, co zaowocowało napięciem w regionie - włoska armia i marynarka zostały postawione w stan pogotowia. 29 sierpnia 1953 Angloamerykanie ogłosili zamiar przekazania strefy A Włochom. Rząd jugosłowiański natychmiast zagroził wysłaniem swoich wojsk, gdyby do strefy A weszły wojska włoskie. Wobec tego rządy brytyjski i amerykański zgodziły się na podział Terytorium. 5 października 1954 w Londynie Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Jugosławia zawarły porozumienie w formie memorandum. Na jego mocy 25 października 1954 Wolne Terytorium Triestu w praktyce zakończyło swoje istnienie. Strefa B wraz ze skrawkiem strefy A (łącznie 523 km2)została przekazana pod cywilną administrację Jugosławii, gdzie weszła w skład Słowenii i Chorwacji. Strefa A (pozostałe 236 km2) została przyłączona do Włoch, przy czym Jugosławii zagwarantowano możliwość korzystania z portu w Trieście. Mocą traktatu z Osimo, zawartego przez Włochy i Jugosławię 10 listopada 1975, podział ten został uznany za ostateczny.
