Ruch egzekucyjny
Z Wikipedii
Ruch egzekucyjny, znany także pod hasłem 'egzekucji praw', 'egzekucji dóbr', 'popularyści', 'zamoyczycy') – ruch polityczny średniej szlachty w XVI w., w Polsce (a później w Rzeczypospolitej Obojga Narodów), którego celem było przeprowadzenie reform. Reformy te zmierzały do umocnienia państwa i ograniczenia wpływów magnaterii i duchowieństwa. Ruch czasowo, choć nie zawsze, stawał się ważnym sojusznikiem króla.
Ruch ten zakładał istotne zmiany społeczne i polityczne w Rzeczypospolitej. Wśród postulatów wysuwanych przez ruch egzekucyjny były:
- wyegzekwowanie praw i obyczajów zawartych w konstytucjach sejmikowych (czyli dawnych aktach prawnych), a także kodyfikacji prawa – stąd 'egzekucja praw';
- domagano się egzekucji dóbr (zwrotu królowi królewszczyzn, nielegalnie trzymanych przez wielu magnatów) – stąd 'egzekucja dóbr';
- przestrzegania prawa o tzw. incompatibiliach (z 1504), czyli zakazie sprawowania przez jedną osobę wielu urzędów, i reguły osiadłości (urzędy ziemskie mogą być obejmowane tylko przez szlachtę zamieszkała na danej ziemi);
- zwiększenia uprawnień Sejmu; programowi egzekucjonistów towarzyszyło hasło nihil novi (nic nowego bez izby poselskiej) i wysuwali postulaty silnego rządu. Egzekucjoniści domagali się udziału całej szlachty w stanowieniu praw. Król ma reprezentować monarchię, senat magnaterię, izba poselska demokrację, a z tych trzech najistotniejszą siłą państwa miała być izba poselska;
- zniesienia uprzywilejowania duchowieństwa, opodatkowania go i sekularyzacji dóbr kościelnych (a konkretnie: sprzeciwiano się egzekucji wyroków sądów kościelnych w sporach o dziesięcine i inne kwestie ekonomiczne; domagano się by sołtysi z dóbr kościelnych odbywali służbę wojskową; żądano opodatkowania dziesięcin; postulowano przegląd darowizn na rzecz kościoła; sprzeciwiano się przechodzeniu dóbr szlacheckich na rzecz kościoła; domagano się przestrzegania porozumienia z papieżem w sprawie nominowania na urzędy i godności kościelne; opłaty za objęcie biskupstwa (annaty), dotąd wysyłane do Rzymu), miały być przeznaczane na obronę przed Tatarami);
- unowocześnienia procedury sądowej;
- zacieśnienia unii z Litwą
- likwidacji odrębności Prus,
- potwierdzenia elekcyjności (sprzeciw wobec vivente rege)
- uporządkowania skarbu
- utworzenia stałego wojska
- zagwarantowania wolności wyznania
- całkowitej wolności celnej, zwolnienia z podatków wewnętrznych, takich jak myta, cła mostowe
- wzmocnienia pozycji szlachty wobec mieszczan: likwidacji cechów, zakaz posiadania ziemi przez "nieszlachtę", zwiększenia wolności handlowe dla Żydów (współpracujących ze szlachtą przeciw mieszczanom) oraz wciągniecie mieszkających w dobrach szlacheckich pod jurysdykcję patrymonialną, ograniczenia odnośnie obejmowania stanowisk kościelnych przez nieszlachtę.
Pierwszy etap walki o egzekucję praw zakończył się kompromisem na sejmach: piotrkowskim (1538) i krakowskim (1538-1539), gdzie Zygmunt I Stary zaręczył, że nie pogwałci praw i nie będzie wydawał konstytucji bez zgody sejmu, a po zgonie jego syna odbędzie się elekcja z udziałem całej szlachty. W drugim etapie walki o egzekucję praw (1552-ok. 1575) szlachta zrealizowała wiele wysuwanych postulatów, m.in. zawieszenie jurysdykcji kościelne (1550 na dziesięc lat, później zniesiona), uchwalono egzekucję dóbr (1562-1564), dokonano reformy systemu podatkowego, doprowadzono do zawarcia unii polsko-litewskiej (1569 – unia lubelska), w 1564 przeprowadzono inkorporację księstw śląskich (oświęcimskiego i zatorskiego), włączono ustrojowo Prusy Królewskie do ziem koronnych; zagwarantowano tolerancję religijną (1573 – konfederacja warszawska); utworzono szlacheckie sądownictwo najwyższej instancji – Trybunał Koronny (1578) i Trybunał Litewski (1581). W 1590 uchwalono, że 1/4 dochodów z królewszczyzn pójdzie na opłacenie stałego wojska (wojsko kwarciane).
Równocześnie niektóre z postulatów ruchu egzekucyjnego miały zdecydowanie negatywne konsekwencje: w 1538, prawo z 1496 zakazujące mieszczanom kupna ziemi zostało potwierdzone, w 1550 podobnie potwierdzono delegalizację cechów.
Były dwa stronnictwa: starej i nowej magnaterii. Wśród przywódców ruchu egzekucyjnego byli m.in. kanclerz Jan Zamoyski i doświadczeni politycy sejmowi Rafał Leszczyński, Hieronim Ossoliński, Jakub Ostroróg, Jan Ponętowski i Mikołaj Sienicki. Popierali go też Andrzej Frycz Modrzewski i Jan Łaski. Wielu członków tego ruchu było Protestantami.
Niestety niestałość monarchów lub brak zdecydowania i skłócenie szlachty w wielu przypadkach prowadziło do klęski większości inicjatyw ruchu egzekucyjnego. W dobie wolnych elekcji XVII w., uzależnienia króla oraz szlachty od magnaterii i zwycięstwa kontrreformacji nastąpiła zmiana układów politycznych w kraju i zanik stronnictwa egzekucyjnego. Próby reform kraju nabrały siły dopiero w II poł. XVIII w., kulminując się w Sejmie Wielkim i Konstytucji 3 Maja.